محله‌محوری‌، رویکرد متفاوت شهرداری تهران

حامد مظاهریان؛ معاون برنامه‌ریزی، توسعه شهری و امور شورای شهرداری تهران

از دیرباز محله‌های شهری عرصه‌های اصلی کالبدی و اجتماعی در شهرهای ایران محسوب شده، اجزای عملکردی و هویتی شهرها به‌شمار می‌آمده و حیات اجتماعی شهرهای ایرانی مدیون سرزندگی محله‌ها بوده است. در این محله‌ها پیوند میان محیط کار و سکونت افراد برقرار بوده و درنتیجه سرزندگی در آن تضمین شده بود، اما با ورود شهرسازی مدرن و غلبه آن بر شهر کهن و تسلط ماشین بر انسان، مفهوم محله کاملا از ماهیت گذشته خویش متمایز و در حد واحد تقسیمات شهری به‌کار برده شد. از سوی دیگر رویکرد مسلط در حوزه توسعه و مدیریت شهری، طی دهه‌های گذشته رویکردی متمرکز و از بالا به پایین با نگاه صرفا کالبدی و فیزیکی و نادیده‌گرفتن جنبه‌های اجتماعی و فرهنگی زندگی شهری بوده است.
در نقد رویکرد گذشته و با آسیب‌شناسی برنامه‌های توسعه، مدیریت جدید شهری تهران با رویکردی متفاوت، هویت محله‌ای و مؤلفه‌های اجتماعی و فرهنگی آن و محله‌محوری را مورد توجه قرار داده است. در نخستین گام، برگزاری انتخابات شورایاری‌ها در دستور کار قرار گرفت. با شروع به‌کار شورایاران عملا محله‌ها و نیازهای محلی هر روز پررنگ‌تر شده است. گام دوم، ظهور و بروز دغدغه‌های محلی در قالب دستور کار جدید شهری بود که این مهم در بهترین حالت خود را در بودجه سال آینده نمایان ساخته است. بر این باورم که تکیه اصلی رویکرد محله‌محور باید بر جلب مشارکت شهروندان در فرایند تصمیم‌سازی، برنامه‌ریزی و اجرا و ارتقای زیست‌پذیری و توسعه‌یافتگی خردترین واحد سکونتی و فعالیتی شهر یعنی محله باشد و نقش شورایاران شهرتهران در این امر بسیار مهم و پررنگ خواهد بود، از این‌رو لازم است به تقویت شورایاران و‌ سراهای محله‌ها پرداخته شود. با نظر شهردار تهران در سال1398 تلاش شد تا با اصلاح آسیب‌های ناشی از پروژه‌های بزرگ‌مقیاس، برای تحقق شعار تهران به‌مثابه «شهری برای همه» و بسط رویکرد محله‌محوری، برنامه‌ریزی در شهر تهران با رویکرد مشارکتی و محله‌محور مورد توجه قرار گیرد. بنابراین هدایت بودجه عمرانی شهرداری تهران به سمت توسعه محله‌ها با هدف ارتقای زندگی اجتماعی در سطح محلی، افزایش برخورداری محله‌های کمتر توسعه‌یافته، شناسایی نیازهای محله‌ها و اعمال سیاست‌های تبعیض مثبت برای رفع نیازهای محله‌های کمتر توسعه‌یافته در راستای تحقق مشارکت‌های واقعی مردمی در امر توسعه در دستور کار مدیریت شهری قرار گرفت. برای تحقق رویکرد فوق، تصویب و اجرای برنامه توسعه محله‌ها برای 178محله شهر تهران که تدوین برنامه آنها از سال1397 با همکاری دفاتر توسعه محله‌ای مستقر در محله‌های دارای بافت فرسوده تحت پوشش سازمان نوسازی شهر تهران آغاز شده بود با جدیت تمام پیگیری شد. 
پس از اتمام فرایند تصویب برنامه‌های مذکور در ستادهای بازآفرینی مناطق شهرداری تهران در سال1398، تخصیص بودجه به پروژه‌های عمرانی کوتاه‌مدت تعریف‌شده در اسناد توسعه محلی از طریق تدوین «آیین‌نامه اجرایی نحوه شناسایی و اولویت‌بندی پروژه‌های عمرانی توسعه محله‌های شهر تهران با هدف کاهش شکاف برخورداری مناطق 22گانه» موضوع ماده23 برنامه سوم توسعه شهر تهران که به توزیع منابع عمومی برای کاهش فاصله شاخص برخورداری مناطق 22گانه می‌پردازد، در اولویت اقدامات معاونت برنامه‌ریزی قرار گرفت و در نیمه دوم سال1398 به مرحله اجرا رسید. همچنین با بهره‌گیری از نتایج پژوهش‌های انجام‌شده در زمینه احصای شاخص برخورداری ازجمله پژوهش «ارزیابی توسعه‌یافتگی مناطق 22گانه و محله‌ها و راهکارهای کاهش فاصله آنها» که در اداره کل برنامه و بودجه معاونت برنامه‌ریزی، توسعه شهری و امور شورا صورت گرفته بود، با تدوین شاخص‌های ترکیبی، مناطق 22گانه تهران رتبه‌بندی شده و از بین مناطق 22گانه، 15منطقه نابرخوردار به‌عنوان اولویت مداخله و تعریف پروژه‌های عمرانی در سال98 انتخاب شدند.
همچنین 354محله شهر تهران براساس شاخص نابرخورداری خوشه‌بندی شده و در 3خوشه محروم یا نابرخوردار (62محله)، نیمه‌‌توسعه‌یافته‌ یا نیمه‌برخوردار (215محله) و توسعه‌یافته یا برخوردار (77محله) قرار گرفتند. از میان 62محله نابرخوردار و با به‌کارگیری روش تطبیقی، 48محله نابرخوردار دارای سند توسعه محله‌ای برای اولویت اقدامات در سال98 انتخاب و در نهایت پس از رفت و برگشت‌های متعدد با سایر معاونت‌های ستادی در شهرداری تهران و شهرداری‌های مناطق منتخب 55محله برای مداخله در سال1398 انتخاب شدند. همچنین با عنایت به توجه ویژه این معاونت به لزوم کاهش شکاف موجود میان محله‌ها به لحاظ شاخص برخورداری، مناطق10، 11، 15، 17، 18، 19 و 20 با حداقل 5محله نابرخوردار در اولویت نخست مداخلات قرار گرفتند. پس از انتخاب محله‌های نابرخوردار، فرایند مشارکتی اولویت‌بندی پروژه‌ها با حضور شورایاران، دفاتر توسعه محلی و شهرداری‌های مناطق طی شده و لیستی از پروژه‌ها برای اجرا جمع‌آوری شد که شامل 210پروژه معادل با 200میلیارد تومان بودجه بود. در متمم بودجه و با نظر مثبت و حمایت اعضای محترم شورای اسلامی شهر تهران تعداد پروژه‌ها به 426مورد افزایش یافته و رقم بودجه محله‌ها به 375میلیارد تومان ارتقا پیدا کرد. از سویی با توجه به محدودیت‌های زمانی در سال1398 و سهولت برگزاری مناقصه از طریق سازمان‌ها و شرکت‌های زیرمجموعه شهرداری تهران و امکان انجام پروژه‌ها از طریق پیمانکاران متمرکز دارای قرارداد جاری، اجرای پروژه‌های عمرانی توسعه محله‌ها که شامل پروژه‌های بهسازی خیابان‌ها و میادین، ساماندهی معابر و پیاده‌روها، تجهیز پارک و بوستان‌های محلی، ایجاد پاتوق‌های محله، ایجاد مسیرهای دوچرخه و مواردی از این دست است، طبق تفاهمنامه‌های منعقدشده و با هماهنگی‌های صورت‌گرفته، در اختیار سازمان عمرانی مناطق و معاونت خدمات شهری قرار داده شده و شهرداری‌های مناطق و شورا‌یاران محله‌ها به‌عنوان ناظران ملزم به نظارت بر پروژه‌های عمرانی هستند. با عنایت به اهمیت توسعه محله‌محور در برنامه سوم توسعه شهرداری تهران، سهم قابل توجهی از بودجه شهرداری تهران در سال1399 که معادل 2هزارمیلیارد تومان از بودجه سرمایه‌ای-توسعه‌ای است، برای تعریف و اجرای یک‌هزار پروژه‌ توسعه محله‌ای اختصاص یافته که براساس دستورالعمل مشخصی به محله‌های شهر تهران تخصیص یافته و با مشارکت مستقیم ساکنان محله‌ها اجرا خواهد شد. لذا در دستورالعمل تدوین‌شده به نقش هریک از سازمان‌های درگیر در این فرایند پرداخته شد و مکانیزم‌های مشخصی برای شناسایی، اولویت‌بندی و انتخاب پروژه‌ها و مشارکت مردم در کل فرایند تعریف تا اجرای پروژه تعریف شده است که در ماه‌های آتی به‌اطلاع عموم خواهد رسید.
امید است که تحقق این پروژه‌ها در سال1399 موجبات ارتقای کیفیت زندگی شهروندان تهرانی را فراهم کرده و زمینه توسعه و تعالی شهر تهران و تحقق شعار «تهران شهری برای همه» را به‌وجود آورد.