برجام بدون آمریکا هم می‌تواند بماند
برجام می‌ماند یا نمی‌ماند؟ آمریکا چطور؛ در برجام می‌ماند یا نمی‌ماند؟ دونالد ترامپ طی یک سال حضورش در کاخ سفید، «ابهام» را مهمان محافل سیاسی و دیپلماتیک مرتبط با توافق هسته‌ای با ایران کرده است؛ ابهامی که ایران نشان داده دیگر نمی‌تواند از آن چشم‌پوشی کند. عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه، اخیرا طی سخنانی در اندیشکده چتم هاوس در لندن گفت: «اگر فضای عدم اطمینان حول برجام ادامه پیدا کند و ایران از منافع توافق هسته‌ای با قدرت‌های جهانی بهره کاملی نبرد، دیگر نمی‌تواند در این توافق باقی بماند.» عراقچی در ادامه می‌گوید: «مطابق متن برجام طرف‌ها باید در فضای سازنده توافق را اجرا کنند؛ آیا این فضای سازنده است که ترامپ ساخته‌است؟ این هم نقض روح توافق و هم نقض متن آن است.» او معتقد است ایران نمی‌تواند در توافقی بماند که سودی برایش ندارد. واقعیت این است که ترامپ و تیمش طی مدتی که در قدرت حضور داشته‌اند از برجام خارج نشده‌اند اما عملا آن‌را مختل کرده‌اند. مارک فیتزپاتریک، دیپلمات سابق آمریکایی و رئیس دفتر موسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک (IISS) در واشنگتن اما معتقد است که ادامه حیات توافق هسته‌ای حتی بدون حضور آمریکا هم امکان‌پذیر است؛ هرچند این بستگی به تصمیم ایران دارد. او که خود بین سال‌های 1979تا 2005در اداره امنیت بین‌المللی و عدم اشاعه وزارت خارجه آمریکا مشغول به‌کار بوده در گفت‌وگو با همشهری، توافق هسته‌ای با ایران را بهترین توافق ممکن برای همه طرف‌ها و یک توافق کاملا منحصر به فرد در تاریخ دیپلماسی جهان می داند. فیتزپاتریک می‌گوید: «ایران کاملا به تعهداتش بر اساس برجام پایبند بوده است. من فکر می‌کنم دولت ایران آنقدر عاقل است که نگاهش به منافع ماندن در توافق و حفظ آن باشد.»
برخی از تحلیلگران و حتی برخی از مقام‌های کشورهای حاضر در توافق هسته‌ای، از احتمال ادامه این توافق حتی بدون حضور آمریکا سخن گفته‌اند. فکر می‌کنید حفظ توافق هسته‌ای و برجام بدون حضور آمریکا امکان‌پذیر است؟
بله؛ من معتقدم که حاضران در توافق هسته‌ای می‌توانند بدون حضور موثر آمریکا هم این توافق را ادامه دهند. البته این مسئله بستگی به نظر ایران دارد؛ اینکه آیا مقام‌های ایرانی منافعی که از تجارت با اروپا و دیگر کشورها عاید کشورشان می‌شود را در مقابل ادامه محدودیتها و بازرسی‌ها، ارزشمند می‌دانند یا خیر. من فکر می کنم اروپایی‌ها می‌توانند مبادلات تجاری و روابط اقتصادی با ایران را به گونه‌ای تنظیم کنند که برای ایران، ماندن در توافق هسته‌ای ارزشش را داشته باشد.
آیا نشانه‌‌هایی می توان دید که از تمایل اروپایی‌ها برای ماندن در توافق هسته‌ای بدون آمریکا و آن‌طور که شما می‌گویید تقویت مبادلات تجاری با ایران برای حفظ برجام حکایت داشته باشد؟
بله؛ اروپایی‌ها قطعا تمایل دارند که مبادلات تجاری با ایران را ادامه دهند. سوالی که پیش می‌آید این است که آیا آنها می‌توانند تهدید‌های احتمالی نشأت گرفته از تحریمهای ثانویه آمریکا را دفع کنند؟ اگر آمریکا تصمیم بگیرد از توافق خارج شود و تحریمهای گذشته را بار دیگر اعمال کند، آیا اروپایی‌ها می‌توانند صنایع خودشان را در مقابل این تحریم‌ها حفاظت کنند؟ من فکر می‌کنم این ممکن است اما قطعی نیست. چند نکته را در این رابطه باید مدنظر داشت. نخست اینکه حتی اگر دولت ترامپ از توافق هسته‌ای خارج شود و تحریمهای گذشته را اعمال کند، مشخص نیست که به سمت اجرای این تحریم‌ها علیه شرکت‌های اروپایی می‌رود یا نه. ببینید در گذشته هم این اتفاق افتاده است؛ یعنی آمریکا تحریم‌هایی را علیه ایران وضع کرده اما این تحریم‌ها را در رابطه با شرکت‌های اروپایی اجرا نکرده است. دوم اینکه اگر آمریکا تحریم‌هایی که در چارچوب برجام لغو شده را بار دیگر اعمال کند، اروپایی‌ها قطعا به دنبال راه‌هایی خواهند گشت که آسیبی از ناحیه این تحریم‌ها متوجه شرکت‌های آنها نشود. اخیرا خبری منتشر شد که از اقدام فرانسوی‌ها برای کنار گذاشتن دلار در مبادلات تجاری با ایران حکایت داشت. بنابراین شرکت‌های فرانسوی با عدم استفاده از دلار از بخشی از تحریمهای آمریکا در امان خواهند بود. اینگونه اقدامات به طور صددرصد نمی‌تواند این شرکت‌ها را از گزند تحریم‌ها نجات دهد اما نشان می‌دهد اروپایی‌ها واقعا به دنبال راه‌هایی برای گریز از تحریمهای احتمالی آمریکا هستند. نکته آخر اینکه به هر حال باید واقع‌بین بود؛ خروج آمریکا از توافق هسته‌ای تاثیر خودش را خواهد گذاشت. شرکت‌های اروپایی بعد از آن در مورد همکاری با ایران محتاطانه رفتار خواهند کرد. بنابراین در چنین شرایطی تجارت با اروپا آنقدری که ایران می‌خواهد قوی نخواهد بود اما آنقدری خواهد بود که ارزش ادامه حضور ایران در توافق را داشته باشد.
2سال از روز اجرای برجام گذشته و طی این مدت هیات‌های اقتصادی بسیاری از اروپا به ایران آمده‌اند اما عملا آنگونه که تصور می‌شد شاهد حضور و سرمایه‌گذاری اروپایی‌ها در ایران نبوده‌ایم. با این حال، شما به آینده خوش‌بین هستید؛ چرا؟
نمی‌گویم خوش‌بین هستم اما امیدوارم این توافق باقی بماند. راستش را بخواهید آنقدرها هم خوش‌بین نیستم اما می‌دانم که ادامه حیات توافق هسته‌ای امکان‌پذیر است. ادامه حیات توافق به تصمیم ایران بستگی دارد. من فکر می کنم دولت ایران آنقدر عاقل است که نگاهش به منافع ناشی از ماندن در توافق و حفظ توافق باشد.
منتقدان، هم در آمریکا و هم در ایران دائما گفته‌اند که توافق هسته‌ای یک توافق بد بوده است. سوال این است که اساسا یک توافق خوب، هم برای ایران و هم برای آمریکا، چگونه توافقی است؟ آیا مذاکره‌کنندگان اصلا می‌توانستند به یک توافق بهتر از این دست پیدا کنند؟
خیر. من فکر می‌کنم توافقی که حاصل شد، بهترین توافق ممکن بود. هر دو طرف بر سر مسائلی کوتاه آمدند و به‌خاطر همین کوتاه آمدن‌ها بود که منتقدان در هر دو کشور می گویند این یک توافق بد است. اما آن توافق خوبی که منتقدان از آن سخن می‌گویند، هیچ وقت امکان‌پذیر نیست. در آمریکا منتقدان می‌گویند که محدودیت‌های برنامه هسته‌ای ایران باید برای همیشه ادامه پیدا کند. این امکان‌پذیر نیست. ایران چنین شرطی را نمی‌پذیرد. اجرای خواسته‌های منتقدان در ایران هم برای آمریکایی‌ها امکان‌پذیر نیست. مذاکره بر اساس چنین دیدگاه‌هایی اساسا معطوف به نتیجه نخواهد بود.
بیایید تصور کنیم که این توافق همین فردا لغو شود. خیلی‌ها می‌پرسند که جهان بدون توافق هسته‌ای با ایران چگونه جهانی است؛ آیا امن‌تر است؟ برخی حتی درباره تقویت امنیت جهان از طریق موازنه قوای هسته‌ای سخن گفته‌اند. آنها می‌گویند اگر کشورهای رقیب به سلاح هسته‌ای مسلح باشند، به‌خاطر موازنه قوایی که شکل می‌گیرد، جهان امن‌تر خواهد شد. شما چه فکر می‌کنید؟
خب، جهان بدون توافق هسته‌ای با ایران قطعا یک جهان خطرناک‌تر و بی‌ثبات‌تر خواهد بود. فرضیه آنهایی که امنیت جهان را از راه موازنه قوا از طریق سلاح‌های اتمی دنبال می‌کنند بر مبنای نگاه کنت والتز به قدرت است که به اعتقاد من در دنیای واقعی بسیار غیرممکن است. اما اگر توافق هسته‌ای با ایران فردا لغو شود و ایران تصمیم بگیرد به سطح غنی‌سازی که در گذشته داشته بازگردد، آنگاه باید در مورد فضایی صحبت کنیم که احتمال وقوع جنگ در آن بسیار قوی است. خاورمیانه ظرفیت یک جنگ دیگر را ندارد.
آژانس انرژی اتمی در گزارش‌های دوره‌ای خود به طور مکرر تایید کرده که ایران در چارچوب مفاد برجام عمل کرده است؛ موضوعی که باعث شده این سازمان بیش از پیش تحت فشار دولت آمریکا قرار گیرد. با توجه به این فشارها، چه آینده‌ای پیش روی روابط میان آژانس انرژی اتمی و ایران است؟
من فکر می کنم که آژانس انرژی اتمی بازرسی‌های حرفه‌ای خود را بر اساس سازوکارهایی که مورد پذیرش طرف‌های دخیل در توافق هسته‌ای بوده ادامه خواهد داد. افتخار این سازمان مستقل بودنش بوده و بدون شک فعالیتش را باز هم مستقلانه ادامه خواهد داد. آژانس انرژی اتمی در پی اطمینان یافتن از اجرای محدودیت‌هایی است که در بخش تی برجام (Section T) در نظر گرفته شده است. سازوکار تایید اجرای این محدودیتها هیچ‌گاه مورد توافق قرار نگرفته است؛ بنابراین آژانس برای قضاوت در این زمینه نیازمند مدارک قطعی و مستدل است. ایران در این زمینه با آژانس همکاری‌هایی داشته است. همین باعث شده تا آژانس انرژی اتمی بتواند در گزارش‌های دوره‌ای اقدامات ایران در چارچوب برجام را مورد تایید قرار دهد.
فارغ از گزارش‌هایی که آژانس انرژی اتمی منتشر کرده، شما به عنوان یک کارشناس حوزه خلع سلاح آیا پایبندی ایران به تعهداتش در برجام را تایید می‌کنید؟
تمام شواهد و مدارکی که من دیده‌ام نشان می‌دهد که ایران کاملا به تعهداتش پایبند بوده است. در سال 2016، ایران 2بار اندکی بیش از حجمی که مجاز بود آب سنگین تولید کرد. این 2مورد هم بسیار جزئی بود و بعد از آن هیچ‌گاه چنین مسئله‌ای تکرار نشد. هیچ مدرکی ندیده‌ام که نشان دهد ایران از تعهداتی که داشته تخطی کرده باشد.
دولت آمریکا و برخی اعضای کنگره در مورد تغییر یا ترمیم توافق هسته‌ای با ایران سخن گفته‌اند. در کنگره اقداماتی هم در این راستا در جریان است. به نظرشما نتیجه این اقدامات چه خواهد بود؟
به اعتقاد من طرح‌هایی که در کنگره درباره برجام و توافق هسته‌ای با ایران در حال بررسی است، اساسا نقض برجام است. بهانه آنها ترمیم برجام است اما اقدامی که انجام می‌دهند در واقع نقض آن است. به اعتقاد من طرحی که در کنگره در حال بررسی است راه به جایی نمی‌برد.
فکر می کنید در 3سالی که از عمر دولت ترامپ باقی مانده، آمریکا همچنان در برجام باقی خواهد ماند؟
خیلی سخت است که پیش بینی کنیم دونالد ترامپ در برجام باقی می‌ماند یا خیر. راستش من فکر نمی‌کنم ترامپ در برجام بماند. اما همان‌طور که قبلا هم گفتم برجام می‌تواند بدون حضور ترامپ و آمریکا هم ادامه داشته باشد.
اگر با نگاهی به تاریخ دیپلماسی جهان بخواهید از یک توافق دیگر شبیه توافق هسته‌ای با ایران یاد کنید، آن توافق کدام است؟
خب توافق هسته‌ای با ایران را باید جامع‌ترین توافق در زمینه عدم اشاعه دانست. فکر می‌کنم توافق هسته‌ای که در سال 1994با کره شمالی امضا شد تا حدودی شبیه توافق هسته‌ای با ایران است اما میان این دو هم تفاوت‌های بسیاری وجود دارد. آن توافق تنها در یک سری محدودیتها خلاصه می‌شد و هیچ یک از سازوکارهای مربوط به بازرسی و تایید این محدودیتها در کار نبود. توافق با کره شمالی منافع چندانی هم برای این کشور نداشت و برجام از این منظر، بسیار متفاوت است. با این حال، توافق هسته‌ای با کره شمالی 8سال دوام آورد و مانع تولید پلوتونیوم برای تولید سلاح‌های هسته‌ای در این کشور شد. به نظر من توافق هسته‌ای با ایران، یک توافق کاملا منحصر به فرد در تاریخ دیپلماسی جهان است.
اگر بخواهید درباره حفظ برجام یک توصیه به دولت ایران یا به طور مشخص به وزیر خارجه داشته باشید، آن توصیه چیست؟
خب، فکر می‌کنم آقای ظریف اساسا به توصیه من نیازی ندارد؛ او خود کاردان است. اما به نظر من ایران باید دائما مزایای ماندن و حفظ برجام را یادآوری کند. هم مزایای اقتصادی برجام و هم مزایای امنیتی آن را باید دائما به طرف‌های حاضر در توافق یادآوری کرد؛ کما اینکه تاکنون این کار انجام شده است.
