ضعف در فرماندهی بحران‌ها

همایش پیامدهای روانی اجتماعی سیل ایران روز گذشته و بعد از چندین ماه بررسی و پ‍ژوهش های جامعه شناسان و روانشناسان در مناطق سیل‌زده استان های گلستان، خوزستان و لرستان برگزار شد.

هادی خانیکی رئیس کارگروه اجتماعی، فرهنگی و رسانه هیات ویژه گزارش ملی سیلاب‌ها گفت: شرایطی که کشورمان در آن قرار دارد، ایران را مستعد رخدادهای طبیعی فراوانی کرده که در صدر آنها سیل و زلزله قرار دارد. او  افزود: در نظام ذهنی و شناختی ما، سیلاب گرچه جزو فراوان‌ترین پدیده‌های طبیعی در کشور است و خسارات زیادی را بر جای می‌گذارد اما در زمینه پیشگیری و پرداختن به آن کمتر کاری که از ویژگی‌های علمی برخوردار باشد انجام شده است. 
این استاد دانشگاه با اشاره به وقوع سیل در اسفند سال گذشته و فروردین سال جاری، گفت: همزمانی وقوع این حوادث با عید نوروز باعث شد که اذهان عمومی بیشتر درگیر حادثه شود و نقص‌ها و کمبودها بیشتر نمایان شد.وی با اشاره به سیل اخیر در استان سیستان و بلوچستان، گفت: با وجود اینکه تجربه سیل در 3 استان را داشتیم باز هم به وجود یک پروتکل که براساس آن بتوان به نمونه‌های مشابه این حوادث کمک کرد، کمتر توجه شد. 

خانیکی افزود: اوایل سال جاری به دستور رئیس‌جمهوری قرار شد هیاتی با محوریت رئیس دانشگاه تهران و عضویت 20نفر از اعضای هیات علمی دانشگاه‌های مختلف تشکیل و طرحی پیمایشی مورد بررسی قرار بگیرد که 110 (یکصد و ده) پرسش برای این پیمایش مطرح شد. 
وی گفت: این پیمایش قرار بود فراتر از گزارش عملکرد دستگاه‌های مختلف باشد و با مبانی علمی به این مسئله پرداخته شود. در این گزارش ترکیبی از تخصص‌های مختلف و ابعاد اجتماعی، زیست‌محیطی، فنی، اقتصادی، بهداشتی و سیاسی سیلاب‌ها مورد بررسی قرار گرفت.
وی ادامه داد: ذیل کار این هیات ویژه یک کارگروه تخصصی تحت عنوان کارگروه اجتماعی، فرهنگی و رسانه بود  که 3 نفر از 20نفر هیات علمی در این کارگروه عضویت داشتند که وظیفه آنها بررسی سیلاب از منظر اجتماعی و فرهنگی بود. به گفته خانیکی، تجربه نظیر این کار در سطح محدودتری در زمان آتش‌سوزی ساختمان پلاسکو شکل گرفته بود که در آن زمان هیات ویژه‌ای با محوریت دانشگاه تربیت مدرس تشکیل شد اما ابعاد این کار قابل مقایسه با وقوع سیلاب در 7 استان نبود. هیات ویژه بررسی سیلاب کار خود را از 27 فروردین سال جاری در 14 عرصه مطالعاتی آغاز کرد که در کارگروه اجتماعی، فرهنگی و رسانه به این جمع‌بندی رسیدیم که یکی از مهم‌ترین ابعادی که باید به آن پرداخته شود ابعاد روانی و بهداشت و سلامت روان است؛ چراکه برای خود ما هم اهمیت داشت که از این پدیده بیاموزیم که چه باید کرد. 

خانیکی گفت: ما در کشورمان شاهد گسست‌های ارتباطی و ناتوانی در گفت‌وگو در حوزه‌های مختلف علمی، مدیریتی و اجتماعی هستیم و متاسفانه بین ساحت‌های مختلف علمی و نهادهای علمی، اجرایی، مدنی و حوزه‌ها و فعالان مختلف شاهد ضعف گفت‌وگو هستیم و مطلع نیستیم دیگران چه می‌کنند و به قول شفیعی‌کدکنی «دشوارترین شکنجه این بود که ما هر یک به درون خویش تبعید شدیم» وی ادامه داد: بافت این گروه را افرادی تشکیل می‌دهند که تجربه‌های مختلف در انجام تحقیقات و همایش‌های مختلف داشتند و به‌رغم همه محدودیت‌ها و امکانات کم توانستیم با یکدیگر همکاری کنیم. در قالب این کارگروه بیش از 150 عضو هیات علمی، کارشناس، مشاور و  محقق ما را یاری کردند که با مشارکت بیش از 25 نهاد علمی، دانشگاهی و مطالعاتی کار  تخصصی آن گروه به زودی منتشر می‌شود. 
خانیکی گفت: در این همایش در خصوص شناخت مسائل روانی و توجه به بهداشت و سلامت روان و این مسئله که بی‌توجهی به این موارد چه هزینه‌هایی به جامعه تحمیل می‌کند، پرداخته‌ایم که امیدوارم بر پایه این گزارش بتوانیم دانشگاه، افکار عمومی و حوزه مدیران را درگیر کنیم و این گزارش صرفا گزارشی برای تزئین قفسه‌ها نباشد و باعث بالارفتن عملکردها شود؛ چراکه به رغم همه کمبودها به نتایج بسیار ارزنده و قابل‌توجهی رسیده‌ایم.

فرمانداران قابلیت رهبری علمی بحران را نداشتند
مرتضی ناصربخت، متخصص پزشکی اجتماعی و رئیس مرکز تحقیقات بهداشت روان نیز در این همایش با بیان اینکه واکنش‌های مردم مناطق سیل‌زده متفاوت بود، گفت: در این مناطق بعد از وقوع سیل شاهد خشم، عصبانیت‌، ترس و اضطراب‌، نگرانی‌، کم‌خوابی، کابوس شبانه، نزاع و درگیری ‌و داشتن افکار خودکشی در میان مردم بودیم. 
وی ادامه داد: در میان افرادی که به سیل‌زدگان خدمات ارائه می‌دادند، شاهد اضطراب و تپش قلب بودیم و چون این افراد نمی‌توانستند احساس خود را بروز دهند و عمق حادثه نیز زیاد بود، احساس بی‌کفایتی داشتند. ناصربخت گفت: عوامل زیادی در بروز این فشار روانی موثر بود، تخریب خانه‌ها، ازبین رفتن زمین‌های کشاورزی که سرمایه یک عمر خانواده‌ها بود و مطلع‌نبودن از وضعیت اقوام و نزدیکان باعث بروز اضطراب زیاد در بین خانواده‌ها شده بود.
وی ادامه داد: مردم مناطق سیل‌زده در حین و بعداز وقوع سیل نیز احساس بی‌عدالتی در هنگام توزیع کمک‌های مردمی و دولتی داشتند؛ چراکه توزیع کمک‌ها در این مناطق به‌درستی صورت نمی‌گرفت. ضمن اینکه پنهانکاری در ارائه اطلاعات مناسب و خستگی روانی در اثر طولانی‌شدن سیل- بعد از 2ماه هنوز در معابر گلستان آب جاری بود- و وضعیت نامناسب اردوگاه‌ها فشار روانی ‌روی مردم را تشدید کرده بود. 
وی ادامه داد: فقدان مدیریت و فرماندهی واحد در بحث سلامت روان‌، عدم توجه به کودکان‌، مردان و افراد معتاد کاملا در مسئله سلامت روان مشهود بود. وی ادامه داد: در کنار این موارد مشکلی که کارشناسان سلامت روان اعزامی به مناطق سیل‌زده داشتند، مشکل تفاوت فرهنگی و بعضا آشنا‌نبودن با زبان مردم منطقه - خصوصا در خوزستان که عرب‌زبان هستند- بود که در کنار این موارد باید به کمبود مددکار اجتماعی و نیروهای تخصصی سلامت روان، تخریب جاده‌ها و مسدودشدن راه‌های ارتباطی اشاره کرد. ناصربخت گفت: به‌رغم اینکه در مناطق سیل‌زده فرمانداری به عنوان مرکز هماهنگی درنظر گرفته شده بود، اما عملا فرمانداران قابلیت رهبری علمی بحران را نداشتند و افرادی که باید خدمات ارائه می‌کردند، بیشتر درگیر ثبت و ارائه گزارش به مراجع مختلف بودند. از دید مردم نیز مسئولان در حوزه مدیریتی از وضعیت آنها غافل شده بودند؛ چراکه در عمل مسئولان ارزیابی درستی از حادثه نداشتند. وی ادامه داد: در حادثه سیل برای آموزش نیروهای امدادی آینده‌نگری وجود نداشت و شاهد مواز‌‌ی‌کاری و هدررفت سرمایه‌ها بودیم. ضمن اینکه مردم نیز برای گرفتن اقلام کمکی سردرگم بودند و مکان مشخصی برای توزیع کمک‌ها و استرات‍ژی مشخصی برای جلب کمک‌های مردمی وجود نداشت. به گفته وی، قول‌های عملی‌نشده مسئولان در حوادث گذشته از دغدغه‌های مردم بود و شهروندان مناطق سیل‌زده عقیده داشتند اگر مشکلات آنی آنها حل شود، دغدغه آینده را نخواهند داشت. 

در این میان غیربومی‌بودن مدیرانی که خدمات ارائه می‌دادند نیز باعث بروز مشکلاتی در منطقه شده بود؛ چراکه با منطقه تحت مدیریت خود آشنایی نداشتند. وی ادامه داد: دریافت کمک‌های مردمی به افراد سیل‌زده از تمام کشور احساس خوبی به افراد سیل‌زده می‌داد. از سوی دیگر، حضور ارگان‌های مختلف و نیروهای نظامی در مناطق سیل‌زده نشان می‌داد که تجربه این نیروها در بحران‌ها بسیار کمک‌کننده است. با این وجود، در کمپ‌ها شاهد این بودیم که مدیریت مناسب و کنترل ورود و خروج بر افراد وجود ندارد.  وی ادامه داد: بیشترین خسارت مالی در استان لرستان با 60درصد خسارت بود که آسیب زیادی به دارایی‌ افراد وارد شده بود و 71.6درصد منازل در این استان در اثر سیل آسیب زیادی دیده بودند که در 52‌درصد سطح استان ارتفاع آبی که به منازل وارد شده بود 150‌سانتی‌متر بود و 51.3 درصد افراد مجبورشده بودند در اردوگاه‌ها زندگی کنند.

هادی خانیکی: در زمینه پیشگیری و پرداختن به سیل  کمتر کاری که از ویژگی‌های علمی برخوردار باشد انجام شده است