خواهرخواندگی برای نجات از پسماندهای سرب و روی

زهرا رفیعی- خبر‌نگار

جمعی از شهروندان، دانشگاهیان و فعالان محیط‌زیست در زنجان خواهان خواهرخواندگی زنجان با میناماتای ژاپن شدند. آنها وجه اشتراکشان را با مردمان این شهر در آسیبی می‌بینند که از فلزات سنگین صنعت سرب و روی طی 4دهه اخیر خورده‌اند.
مینا‌ماتا شهری در ژاپن است که شهروندانش به‌دلیل توسعه غیراصولی صنایع و معادن از فلز جیوه آسیب‌ دیدند. همچنین نام بیماری‌ای است که در آن سیستم اعصاب مرکزی فرد به‌دلیل مسمومیت با جیوه تخریب می‌شود. علایم این بیماری با مشکلاتی در راه رفتن، سخن گفتن، بینایی، شنوایی، بی‌حسی اعضای بدن، گرفتگی عضلانی و همچنین از دست دادن هوشیاری و تعادل بروز پیدا می‌کند. تلفات گسترده این بیماری منجر به تصویب کنوانسیونی به همین نام در جهان شد. ایران نیز در سال 1394به این کنوانسیون پیوست.
در خط تولید صنایع سرب و روی در زنجان جیوه مصرف ندارد ولی به‌صورت جانبی و حین تولید سرب و روی، توسط یک واحد مخصوص، جیوه از سنگ معدن جدا و سپس به‌صورت ابتدایی دپو و یا دورریز می‌شود. در نتیجه آلوده بودن پسماند‌های کارخانه‌های سرب و روی به جیوه امری محتمل و قابل پیگیری است.

مطالبه و مطالعه غیرسیاسی
رضا رمضانی، فعال محیط‌زیست و از شهروندان زنجانی خواستار رسیدگی به وضعیت پسماند‌های خطرناک صنعتی در زنجان است. او در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: موضوع فلزات سنگین و سرب و روی برای بسیاری از مردم به دغدغه تبدیل شده است. شایعات و نگرانی‌ها چند سال پیش منجر به تحصن مردم مقابل استانداری زنجان و تعطیلی کارخانه سرب و روی شد؛ ولی واحد‌های صنعتی سرب و روی در این منطقه زیاد است. مطالعات دانشگاهی و رسمی نشان داده است که آلودگی‌ با فلزات سنگین در خاک و بافت زنده (گیاهان و جانوران) قابل مشاهده و اندازه‌گیری است. اما بحث حمایت از واحد‌های صنعتی به اسم ایجاد اشتغال موضوع سلامت مردم را کم‌اهمیت جلوه داد. این در حالی است که در ماجرای میناماتای ژاپن، سلامت مردم به یک مطالبه تبدیل شد.
او با اشاره به اینکه جیوه که در صنایع جانبی سرب و روی استفاده می‌شود، جزو فلزات سنگین است گفت: شهروندان زنجانی می‌خواهند با مطالبات و مطالعات در زنجان در مورد فلزات سنگین به‌صورت سیاسی و هیجانی برخورد نشود. اول از همه پژوهش‌هایی گسترده و مستقل از صنایع و نهاد‌های دولتی انجام شود نه کارفرما. به‌طور نمونه چندی پیش تحقیقی در مورد وجود فلزات سنگین در نمونه محصولات زراعی (گندم) انجام شد که بهانه‌ای برای بازگشایی مجدد کارخانه سرب و روی شد. بعد‌ها مشخص شد که این مطالعه در پاییز و زمستان انجام شده که اساسا این محصول کاشت و یا برداشت نمی‌شود، در نتیجه این شائبه به‌وجود آمد که مطالعه و نتایج آن هدایت شده بوده است. ما مستنداتی داریم که نشان می‌دهد  در اطراف شهرک تخصصی سرب و روی، فلزات سنگین سرب، کادمیوم، نیکل و جیوه به مقداری بیشتر از استاندارد‌های مناطق صنعتی وجود دارد.

لابی مقصران
البته به اعتقاد برخی زمین‌شناسان این فلزات در خاک زنجان که اقتصادش با معادنش می‌چرخد به‌طور طبیعی وجود دارد اما فعالان محیط‌زیست معتقدند که خاک این استان دیگر ظرفیت آلودگی بیشتر و جدید را ندارد. آنها می‌خواهند کسانی که روزگاری اجازه نادیده گرفتن ارزیابی‌های زیست‌محیطی را داده‌اند امروز مسئول حقوقی تبعات تصمیمشان باشند. رضا رمضانی در این‌باره می‌گوید: همه می‌خواهند به جای پیدا کردن مقصر، به‌دنبال راه‌حل باشیم درحالی‌که اگر با مقصران برخورد مناسب صورت بگیرد دیگر شاهد اشتباه‌های خطرناک در آینده نخواهیم بود. این شامل شرکت‌های ارزیابی نیز می‌شود که جواز ساخت شهرک سرب و روی در نزدیک زنجان و در مسیر زنجانرود را داده‌‌اند.
تعریف غلط مسئولان از توسعه و اشتغال باعث آسیب به سرزمین و تهدید جان مردم شده است. به گفته رضا رمضانی، فعال محیط‌زیست، اصرار مسئولان وقت به استقرار صنایع آلاینده در نزدیکی شهر و رودخانه زنجانرود شرایط کنونی را رقم زده است و ناامید‌کننده آنکه حضور همان تصمیم‌گیران در جای دیگری در دولت مانع از پیگیری غیرسیاسی موضوع شده است. او می‌گوید: 4دهه پیش اجازه داده شد که با لحاظ معیارهای زیست‌محیطی صنایع احداث شود، این مثل آن است که به یک خلافکار بگویید با رعایت معیارهای پزشکی چاقوکشی کند. درحالی‌که چاقوکشی به هر حال جرم است و مرهم گذاشتن روی زخم قابل بحث نیست. بزرگ‌ترین تخلف زیست‌محیطی در زنجان، استقرار نادرست و غیرعلمی این صنعت است. حالا نیز دنبال راه‌حل‌های عجیب مانند احداث دیوار بتنی دور محوطه سرب و روی رفته‌اند درحالی‌که هنوز هیچ مستندات علمی درباره مؤثر بودن بتن در دست نیست. برای مدیریت محل دپوی پسماند باید برای کف، دیواره و سقف آن برنامه دقیق و علمی داشت و این یافته‌ها به اطلاع مردم به‌صورت شفاف رسانده شود.
امضا‌کنندگان درخواست، خواهرخواندگی زنجان و میناماتا هنوز به جواب نرسیده‌اند اما از مسئولان سازمان محیط‌زیست می‌خواهند مطالعات مربوط به مکان‌یابی و ارزیابی‌های محل دپوی جدید حوالی روستای مرصع را در اختیار مردم قرار دهند. رضا رمضانی می‌گوید: این حق شهروندی ماست که از تصمیمات مدیران مطلع باشیم. چه تضمینی وجود دارد که در مکان‌یابی و گزارش‌های ارزیابی کنونی خطا رخ ندهد.

پیشتازی کادمیوم در تحقیقات دانشگاهی
مکان جدید که اخیرا برای انتقال پسماند‌های سرب و روی انتخاب شده، جایی در مسیر شهر دندی، میان کوهستان‌های اطراف روستاهای جایرلو و مرصع است. جایی که اهالی در گفت‌وگو با همشهری اعتراضاتشان را بیان کردند. آنها معتقد بودند اگر این پسماند‌ها برای زنجانی‌ها خطرناک است برای ما هم مضر خواهد بود. البته سازمان حفاظت محیط‌زیست به آنها این اطمینان‌خاطر را داده است که استانداردهای دپوی پسماند خطرناک رعایت خواهد شد.
عباسعلی زمانی، ‌استاد شیمی در گروه علوم محیط‌زیست دانشگاه زنجان که سال‌ها در مورد آلایندگی فلزات سنگین در این استان تحقیق کرده است به همشهری می‌گوید: من به‌عنوان یک دانشگاهی نتیجه مطالعات مکان‌یابی پسماندهای سرب و روی را ندیده‌ام که بخواهم آن را داوری علمی کنم؛ اما ادعا بر این است که این مطالعات انجام شده است. اگر مکان‌یابی علمی باشد، بحث بعدی این است که آیا این انتقال درست است یا خیر.
به‌نظر او انتقال بیش از 5میلیون تن پسماند‌ خطرناک اساسا کار عبثی است. او در این باره می‌گوید: جابه‌جایی میلیون‌ها تن پسماند آن هم صرفا برای دفن و نگهداری کار اشتباهی است. مگر اینکه بگویید کاربرد مجددی برای این پسماند‌ها کشف شده و برای همین می‌خواهیم جابه‌جا کنیم. درحالی‌که هم‌اکنون می‌شود برای محل دپوی کنونی گزینه‌هایی مانند پاشیدن دوغاب سیمانی روی پسماند، نفوذناپذیرکردن کف و احداث بادشکن را اجرایی کرد و پسماند‌های جدید را با رعایت بالاترین استانداردهای جابه‌جایی پسماند خطرناک، به محل جدید برد.
به اعتقاد او اگر متولیان می‌خواهند کاری انجام دهند باید برای پسماند‌های جدید مقررات سفت و سخت بگذارند. این راه‌حل تا زمانی که علم برای این پسماند در همان مکان کاربردی پیدا کند می‌تواند کارساز باشد. جابه‌جایی این همه پسماند علاوه بر مصرف انرژی باعث انتشار آلودگی بیشتر می‌شود.
علاوه بر جیوه نکته‌ای که در پسماندهای این شهر باید مورد بررسی قرار گیرد فلز سنگین کادمیوم است. عباسعلی زمانی، عضو هیأت علمی گروه علوم محیط‌زیست دانشگاه زنجان با اشاره به اینکه بیشترین مشکل پسماند‌های صنایع سرب و روی در زنجان، وجود فلز کادمیوم است گفت: خاصیت سرطان‌زایی این فلز ثابت شده است. این فلز به راحتی با آب حل می‌شود چون در فرایند استحصال، کادمیوم فلزی به کادمیوم یونی تبدیل می‌شود. به‌عبارت بهتر کادمیوم‌های یونی، بیشترین قابلیت انتقال از خاک به آب و گیاه را دارند. وی با اشاره به تحقیقات دانشگاهی متعددی که خطرساز بودن پسماند‌های سرب و روی را ثابت می‌کند گفت: می‌توانیم این ادعا را ثابت کنیم که این فلز به سرشاخه‌های زنجان‌رود هم وارد شده است و به‌صورت گردوغبار در هوا وجود دارد. گروه علوم محیط‌زیست در تحقیقی که در سال 97- 96انجام شد نشان داد که فلزات سنگین سرب، روی و کادمیوم در خاک، آب، هوا و حتی سبزی انباشت شده است. متأسفانه جهت باد به گونه‌ای است که این فلزات تا کمربندی جنوبی شهر نیز رسیده است.

 نامه‌ای برای پیگیری حق شهروندی
در نامه تعدادی از شهروندان زنجانی به استاندار زنجان، به نگرانی‌هایی درباره بروز بیماری‌های متعدد روانی اشاره شده و آمده است: «با توجه به بررسی‌های علمی در رشته‌های زیستی و پزشکی یکی از اثرات محتمل قرارگیری در معرض آلودگی‌های فلزات سنگین، بالا رفتن غلظت این فلزات در دستگاه عصبی مرکزی و بالا رفتن احتمال بروز عوارض آن به صور مختلف است. غیر از موضوع بیماری‌های صعب‌العلاج مانند سرطان، فرضیه‌ها و مطالعات متعددی نیز درباره اثرات فلزات سنگین روی افزایش احتمال بروز عارضه‌هایی مانند عصبانیت، پرخاشگری، اسکیزوفرنی، افسردگی، فراموشی و... شکل گرفته است. به‌نظر می‌رسد بررسی این نوع عوارض در شهر زنجان نیز که به سبب گستردگی فعالیت‌های پر مسئله واحد‌های متعدد و صنایع مشابه در معرض آلودگی‌های فلزات سنگین است، ضروری باشد.»