همه کاخ‌های پوشالی

هستی تهرانی

از کاخ سعدآباد گرفته‌تا کوشک احمدشاهی در مجموعه نیاوران و از کاخ مروارید در مهرشهر کرج گرفته ‌تا اقامتگاه شمالی در رامسر و کاخ الیت کیش، بناهای باشکوه و مجللی در شهرهای مختلف وجود دارند که آخرین خاندان سلطنتی از آنها به‌عنوان محل اقامت استفاده می‌کردند. بسیاری از این بناها با معماری منحصربه‌فرد، تزئینات مجلل و آثار ارزشمند، به‌عنوان اثری گردشگری حفظ شده‌اند. کاخ نیاوران آخرین محل اقامت محمدرضا پهلوی و خانواده‌ش در ایران است که حالا به‌عنوان یکی از پربازدیدترین موزه‌ها شناخته می‌شود. در این گزارش برخی از کاخ‌ها و عمارت‌های مجللی که آخرین خاندان سلطنتی در آنها اقامت داشته‌اند سر زده‌ایم.

نیاوران
آخرین اقامتگاه سلطنتی
کاخ نیاوران کاخی است که آخرین عمارتگاه خانواده پهلوی بوده. ساخت این کاخ به دستور محمدرضا پهلوی در سال1336 آغاز شد. ابتدا قرار بود محلی برای پذیرایی از مهمانان خارجی و مقامات عالی‌رتبه باشد، اما درنهایت به خانه اصلی این خانواده تبدیل شد و به‌دلیل همین تغییر کاربری ساخت آن 10سال طول کشید. این عمارت از سال1346 تا 1357 محل زندگی خانواده محمدرضاشاه بود؛ محلی که آخرین روزهای حضور خانواده سلطنت را به‌خودش دیده است. نمای این ساختمان ساده است و با معماری‌های هنری قاجار تفاوت زیادی دارد، اما در عین حال ضدگلوله، ضد‌توپ و ضد‌زلزله است. این اطلاعات مربوط به قسمت‌های اصلی کاخ است و باید گفت کاخ ولیعهد جداست و او در کوشک احمدشاهی در همین باغ نیاوران استقرار داشته است. اتاق کار اصلی شاه هم در بیرون از این کاخ و در عمارت صاحبقرانیه قرار داشته و بالاخره زیرزمین هم محل کار و استقرار خدمه و مطبخ بوده است. البته تمام سال‌هایی که خانواده پهلوی در این کاخ زندگی می‌کرده‌اند، 9‌ماه سال در اینجا بوده‌اند تا به مدرسه بچه‌ها نزدیک باشند و 3‌ماه تابستان را در کاخ سعدآباد اوقات می‌گذراندند. کاخ اختصاصی نیاوران یا همان کاخ نیاوران، بنایی جدید است که طرحی ایرانی-اروپایی دارد.

  معماری بنای نیاوران
کاخ، 2طبقه و یک نیم‌طبقه دارد. معمار ساختمان یک مهندس ایرانی به نام محسن فروغی بوده است؛ همان کسی که طراح سعدیه شیراز است. دکوراسیون داخلی خانه هم کار یک تیم فرانسوی است. دورتادور سرسرای کاخ را فرش‌های راوند کرمان و مبل‌های فرانسوی پر کرده‌اند. در یکی از فرش‌ها تصاویر ۱۰۹پادشاه ایرانی دورتادور آن نقش بسته و در ترنجش ۵۶ نفر از افراد مشهور دنیا مثل کنفوسیوس، حضرت‌سلیمان(ع)، حضرت‌موسی(ع) و... جا خوش کرده‌اند و نامش «فرش مشاهیر» شده است. فرشی دیگر شبیه همین فرش در سمت چپ دیده می‌شود با این تفاوت که ۷۲ پادشاه افسانه‌ای شاهنامه درون آن دیده می‌شوند و برای همین نام آن «فرش سلاطین» است. به دستور محمدرضا پهلوی در سال1337 یکی از کاخ‌های کوچک باغ نیاوران که متعلق به دوره فتحعلی‌شاه بود ویران و ساخت این کاخ در محل آن آغاز شد. ساخت این بنا برای مدتی با وقفه مواجه شد، اما بالاخره در سال1346 آن را آماده بهره‌برداری کردند. ابتدا قرار بود این کاخ برای پذیرایی مهمانان دربار مورد استفاده قرار بگیرد، اما درنهایت به محل زندگی خانواده پهلوی اختصاص یافت.

  تبدیل به کاخ‌موزه
با رفتن شاه و پیروزی انقلاب اسلامی ایران، کاخ در سال1360 تسلیم وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی شد. برای نخستین بار در سال1365 مسئولان اجازه بازدید از کاخ را دادند و پس از مدتی در دی‌ماه 1382، با هدف مرمت و بهسازی، درهای آن را بستند. کارشناسان در مدت 6سال به عملیات مرمت که شامل این کارها بود پرداختند: نقاشی بنا، مرمت گچبری‌ها و آیینه‌کاری‌ها، ایجاد سیستم هواساز، تعویض سیستم‌های برق و کابل‌ها، تعمیر پوشش بام و عایق‌کاری و راه‌اندازی مجدد سقف متحرک، آسانسور، تعمیر سنگفرش و پارکت کف فضاهای مختلف، تجهیز مخزن و ایجاد سیستم حفاظت الکترونیک (دوربین مداربسته)، مرمت مبلمان، پرده‌ها و دیوارکوب‌های پارچه‌‌ای و مرمت تعداد زیادی از اشیا با رعایت استانداردها. در نهایت درِ این کاخ در اسفند‌ماه 1388مجددا به روی علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ ایرانی گشوده شد و مورد استقبال بازدیدکنندگان قرار گرفت. این کاخ در خرداد سال1377 با شماره 2025 به ثبت ملی رسیده است.

  کارتر، مهمان آخرین جشن نیاوران
در سمت چپ سرسرا تالار آبی برای مهمانی‌های ویژه وجود دارد که چون از پرده تا در و دیوار آن آبی‌رنگ است، به این نام معروف شده است. آخرین جشنی که در این تالار برگزار شد، به یک سال قبل از پیروزی انقلاب برمی‌گردد؛ وقتی شاه، اول سال میلادی را جشن گرفت و کارتر، رئیس‌جمهور آمریکا، مهمان ویژه او بود. اندکی قبل از انقلاب، دکوراسیون قدیم تالار عوض و وسایل جدید از خارج از کشور سفارش داده شد. اما انقلاب اسلامی مجال تغییر دکوراسیون را به صاحبانش نداد و وسایل جدید به گمرک ایران نرسید و به‌خاطر همین‌الان تالار آبی خالی است و هر از چند گاهی در آن نمایشگاه برگزار می‌شود.

  کوشک احمدشاهی
ساختمان‌های دیگری هم در محوطه کاخ نیاوران وجود دارند که یکی از جالب‌ترین آنها، کوشک احمدشاهی است. طبق منابع تاریخی، کوشک زیبای احمدشاهی در دوران آخرین پادشاه قاجار در شمال کاخ صاحبقرانیه به فاصله 100متری از آن بنا شده است. در دوران پهلوی اول به ‌منظور برگزاری مراسم جشن عروسی محمدرضا پهلوی و فوزیه، کاخ صاحبقرانیه دستخوش تحولات چشمگیری شد. ابتدا دیوار میان دیوانخانه و حرمسرا را تخریب کردند و سپس بنای اقامتگاه‌های زنان حرم که بنا به روایات بین 40 تا 50 واحد بود، تخریب شد. معیرالممالک در کتاب «ابنیه عصر قاجار» در اشاره به وضعیت مجموعه سلطنتی نیاوران و کاخ صاحبقرانیه چنین می‌نویسد: «اکنون عمارت بزرگ بیرونی آن سر پاست ولی از باغ عمارت اندرونی و بناهای دربار، نقارخانه، کشیک‌خانه، آشپزخانه و قراول‌خانه که در قسمت شمال و شمال غربی کاخ موجود واقع بود اثری برجای نمانده». کوشک احمدشاهی در کنار کاخ اصلی که محل اقامت خانواده محمدرضا پهلوی بود و کاخ صاحبقرانیه که قدیمی‌ترین بنای موجود در این مجموعه است، اواخر دوره قاجار به‌عنوان خوابگاه ییلاقی احمدشاه قاجار در میان باغ نیاوران با مساحت 800متر و در 2طبقه ساخته شد. از میانه دهه 40 تا سال‌های آغازین دهه 50 و پس از آن تا زمان انقلاب این ساختمان به‌عنوان محل اقامت رضا پهلوی استفاده شد. تا 22سال پس از انقلاب، بنای کوشک به‌عنوان انبار دربسته‌ای ماند و از آن تاریخ تا سال1376 که تعمیراتی در این ساختمان انجام شد، کمتر کسی به داخل این بنا راه یافت. با بازگشایی این بنا تحت عنوان کوشک احمدشاهی و محل اقامت رضا پهلوی، دوران جدید حیات آن آغاز شد.

کاخ در جزیره کیش
در جزیره کیش عمارت‌های شاخصی از دوره پهلوی دوم باقی مانده که از بین آنها 2ساختمان، اقامتگاه خاندان محمدرضا، شاه دوم پهلوی بوده که سال‌هاست به حال خود رها شده‌‌اند و رو به ویرانی هستند. محمدرضا پهلوی از 1350 تا پایان سلطنتش از اواخر اسفند تا چهاردهم فرودین، در این کاخ به سر می‌برد. بسیاری از مقاطع مهم تاریخ انقلاب در این کاخ رقم خورده است؛ کاخی که با نظارت اسدالله اعلم، وزیر دربار و یار غار شاه، ساخته شد. در خاطرات اعلم که با عنوان «گفت‌وگوهای من و شاه» منتشر شده، آمده است که وقتی اعلم بنا به یک سنت قدیمی سند این کاخ را برای شاه برد، محمدرضا از روی غرور کاغذ سند را با ناراحتی کناری انداخته و خطاب به اعلم گفته بود: «کل ایران مال من است تو برای من سند کاخ کیش را می‌آوری؟». اوایل دهه50 شاه تصمیم گرفت کیش را به یک استراحتگاه زمستانی تبدیل کند. او کاخ کوچکی برای خودش در ساحل دریا بنا کرد. در هر تعطیلی آخر هفته، تعداد زیادی از افراد خانواده سلطنتی به کیش رفت‌وآمد می‌کردند. حتی اسب‌ها را با هواپیما به کیش می‌بردند و بعد برمی‌گرداندند. کاخ با دیوارهای سفید و پشت‌بام‌های سراشیب آبی خود، درست در برابر دریا قرار داشت. خانواده سلطنتی بیشتر اوقات خود را در پلاژ می‌گذراندند. فرزندان شاه، اقامتگاه‌های جداگانه‌ای در فاصله 3کیلومتری داشتند. کاخ شماره یک معروف به «کاخ کیش الیت» که در سال1387 به‌عنوان اثر ملی ثبت شده است، اقامتگاه اصلی محمدرضا پهلوی در این جزیره بوده که پس از دوران مُهر و موم، به تجارت‌خانه تبدیل شد و بعدها تا پیش از سال80 هم به بازارچه تغییر کاربری داد.

کاخ رضاشاه پهلوی
رامسر و اقامتگاه شمالی پهلوی‌ها
کاخ رضاشاه پهلوی در رامسر یکی از کاخ‌های دوران پهلوی است که عملیات ساخت آن بین سال‌های 1312 و 1316 انجام شد تا استراحتگاهی برای خاندان سلطنتی باشد. مهندس هوانس قریبیان طراحی و ساخت آن را برعهده داشت. این کاخ را که در میان باغی بزرگ به مساحت 60هزار مترمربع قرار دارد، با نام‌های کاخ مرمر و کاخ سلطنتی هم می‌شناسند. این مجموعه تا سال 1357مورد استفاده خانواده سلطنتی قرار می‌گرفت و امروزه با نام «مجتمع فرهنگی موزه شهدای رامسر» به فعالیت خود ادامه می‌دهد. شاید برایتان جالب باشد که این کاخ موزه در سال1390 به‌عنوان پربازدیدترین موزه ایران دست یافت. معماران، کاخ را با حجاری‌ها و گچبری‌های زیبایی آراسته‌اند. کاخ رضاشاه هم‌اکنون تحت عنوان «تماشاگه خزر» به موزه‌ای برای بازدید عموم تبدیل شده است. از آثار مختلفی که در این کاخ نگهداری می‌شود، می‌توان به مبلمان، شمعدان‌ها، بوفه‌های آنتیک، مجسمه‌های مرمری و برنزی، آثار بلوری، تابلوهایی از مشهورترین نقاشان جهان، برخی آثار باستان‌شناسی، فرش‌های نفیس و غیره اشاره کرد. باغ کاخ‌موزه رامسر خود به‌ عنوان یکی از زیباترین باغ‌های گیاه‌شناسی در ایران به شمار می‌رود که در آن گونه‌های مختلف و نادر گیاهی به چشم می‌خورد. نخستین نهال‌های مرکبات اصلاح‌شده، گیاهان کمیاب تزئینی و سایر گیاهان نادر همچون گیاه پسیلتوم که تنها در قاره آمریکا و ژاپن دیده می‌شود و گیاه برهنه از برجسته‌ترین گیاهان موجود در باغ به شمار می‌روند. در این باغ یک درخت کاج با طول 23متر دیده می‌شود که 5/1متر قطر دارد و درخت‌های سرو و نخل نیز در نقاط مختلف آن به چشم می‌خورند. باغ بامبو، باغ مرکبات، باغ چای، باغ کیوی، باغچه گل‌گاوزبان و باغچه‌های گل‌های تزئینی نیز از دیگر بخش‌های باغ کاخ‌موزه رامسر محسوب می‌شود. خاندان رضاشاه حدود 4سال در این کاخ حضور داشتند و پس از آن محمدرضاشاه و خانواده‌اش از کاخ
استفاده کردند.


کاخ مروارید کرج
اشرافی‌ترین کاخ
«کاخ مروارید» یا «کاخ شمس» یکی از جاهای دیدنی کرج در مهرشهر است که از زمان پهلوی به جا مانده است. این بنا توسط وسلی پیترز و بنیاد فرانک لوید رایت با هزینه یک میلیون دلار طراحی و ساخته شد. این کاخ در زمینی به وسعت ۱۱۱‌هکتار بنا شد و شمس پهلوی این منطقه را به‌دلیل بیماری آسم برای زندگی انتخاب کرده بود. همه فضاهای معماری با فرم حلزونی و با نورگیرهای گوناگون به شکل دانه‌های مروارید اجرا شده است. درضلع شمالی کاخ دریاچه‌ای به شکل باله‌های سفره‌ماهی طراحی و اجرا شده است. 2500متر زیر بنای خود کاخ است که هم‌اکنون یکی از با‌ارزش‌ترین کاخ‌های تاریخی ایران به شمار می‌رود. این کاخ از نظر ویژگی‌های فنی از خیلی از کاخ‌هایی که در ایران و حتی تهران وجود دارد، چند پله بالاتر است. در ساخت‌وساز کاخ مروارید، هیچ‌یک از اصول معماری ایرانی رعایت نشده چون طراح و سازنده آن ایرانی نبوده است. کاخ شمس یکی از مجهزترین و مرفه‌ترین بناهای دوره پهلوی است که معماری آن بخشی از تاریخ معماری مدرن است. کاخ مروارید هم اکنون قابل بازدید عموم نیست.


سعدآباد
مجلل‌ترین کاخ سلطنتی
این کاخ یکی از زیباترین کاخ‌های ایران است و ویژگی‌های عجیبی دارد. ازجمله می‌توان به استفاده از سرب به‌عنوان ملات اشاره کرد که مقاومت سازه را به‌شدت ارتقا می‌دهد. استفاده از فلز به‌عنوان ملات در کاخ سبز نظیر آنچه در تخت جمشید دیده می‌شود، به‌خصوص تحمل بنا در مقابل تغییرات دمایی را بالا می‌برد. این کاخ که در منطقه خوش آب‌وهوای دربند بنا شده است 110هکتار مساحت دارد. ساخت آن از زمان قاجار آغاز شد و آخرین کاخی که در آن احداث شد کاخ لیلا پهلوی، دختر آخرین شاه پهلوی بود.

  ساختمان‌های کاربردی کاخ
«کاخ بهمن» یکی از زیباترین کاخ‌های این مجموعه است و هم‌اکنون به‌عنوان دفتر موزه از آن استفاده می‌شود. کاخ بهمن در واقع اقامتگاه برادرزاده محمدرضا پهلوی، بهمن پهلوی بوده است. همچنین از کاخ ملکه مادر که اقامتگاه تاج‌الملوک مادر شاه بوده نیز به‌عنوان اقامتگاه مهمان‌های ویژه دولت استفاده می‌شود و به همین دلیل به «کاخ جمهور» معروف شده است.
 
از کاخ سفید تا کاخ سبز
در کنار تمام این کاخ‌ها، کاخ‌سفید بزرگ‌ترین کاخ مجموعه است که محل زندگی محمدرضا پهلوی بوده است. همچنین هم‌اکنون موزه‌های متعددی در سعدآباد وجود دارد که از آنها می‌شود به موزه آب، موزه نظامی، موزه مینیاتور و خوشنویسی و  موزه مردم‌شناسی اشاره کرد. مجموعه دارای رستوران و کافی‌شاپ نیز هست. کاخ سبز از مهم‌ترین کاخ‌های مجموعه سعدآباد است که اشیا و تزئینات بسیار مهمی را در خود دارد. استاد حسین بهزاد کار تذهیب دیوارها را برعهده داشته است و استاد صنیع‌خاتم خاتمکاری آن را انجام داده است. قالی زیبای دستباف اثر استاد عمواوغلی نیز در این قسمت قرار دارد. سقف این کاخ نیز با ابریشم به شکل نقش فرش در آمده است که خلاقیتی بسیار قابل توجه است. میزی از دوران ناپلئون و مبلمان دوران لویی شانزدهم از نفیس‌ترین اشیایی هستند که در کاخ سبز نگهداری می‌شوند.