روزی برای تالاب ها

شینا انصاری _ مدیر کل محیط زیست شهرداری تهران

کنوانسیون رامسر قدیمی‌ترین معاهده بین‌المللی، با تأکید بر حفاظت از طبیعت در جهان، در دوم فوریه ١٩٧١(١٣ بهمن ١٣٤٩) در شهر رامسر به تصویب رسید و در سال ١٩٧٥جنبه قانونی یافت. این پیمان با عضویت بیش از ١٧٠ کشور جهان تمامی ابعاد حفاظت و بهره‌برداری معقول و پایدار از تالاب‌ها را در بر می‌گیرد و تالاب‌ها را در زمره اکوسیستم‌هایی می‌داند که در حفاظت از تنوع زیستی و رفاه جامعه بشری اهمیت فوق‌العاده‌ای دارند.

کشور ما با توجه به شرایط ویژه و تقریباً استثنایی درجهان، دارای انواع تالاب‌هاست. هرچند تعداد ناچیزی از تالاب‌های جهان از نظر مساحت در ایران واقع شده‌اند، ولی بواسطه شرایط خاص اقلیمی و موقعیت جغرافیایی، هر یک از تالاب‌های ایران دارای ویژگی‌های منحصر به فردی هستند که شاید نظیر آن را در کمتر جایی از جهان بتوان مشاهده کرد. در شمال و جنوب کشور، تالاب‌های مختلف ساحلی با آب شیرین همچون تالاب انزلی، خلیج مانند چون تالاب میانکاله، باتلاق‌های شور ساحلی نظیر تالاب شادگان، باتلاق‌های ساحلی کشندی همچون تالاب‌های دهانه گز و مند، تالاب‌های مانگرو مانند تالاب حرا دیده می‌شوند. از نظر تالاب‌های داخلی نیز، تنوع بسیار زیادی در کشور وجود دارد. تالاب‌های تار و هویر در ارتفاعات دماوند و دریاچه گهر در ارتفاعات اشترانکوه لرستان، تالاب ارومیه با شوری بسیار زیاد و فون ویژه‌اش آرتمیا، تالاب‌ شیرین هامون در سیستان، دریاچه‌های باقی‌مانده از دریای قدیمی تتیس همچون حوض سلطان قم و کفه‌های مرطوب و نمکی همچون کویر نمک و کویر سیرجان، جنبه‌های بسیار زیبا و متنوعی از تالاب‌های جهان را در خود جای داده‌اند.
متأسفانه با گذشت نیم قرن از تصویب این کنوانسیون مهم بین‌المللی، تالاب‌های کشور ما در شرایط نابسامانی قرار دارند؛ تغییرات کاربری اراضی تالابی، فراموش کردن حقابه‌های طبیعی، عدم‌ملاحظات زیست‌محیطی در پروژه‌های عمرانی، ورود آلاینده‌های مختلف بیولوژیکی، شیمیایی و فیزیکی به محیط‌های تالابی، شکار وصید غیرمجاز و قاچاق، خشکسالی‌ها وبهره‌برداری بی‌رویه از منابع آبی زیرزمینی در اطراف تالاب‌ها از مهم‌ترین دلایل تخریب و زوال تالاب‌های ارزشمند کشور ماست. خوب است بدانیم که تالاب‌ها در تاریخ و فرهنگ ما به‌عنوان کانون‌های تجمع آب در فلات خشک ایران جایگاه ویژه‌ای داشته‌اند. به نحوی‌که همزیستی با تالاب، اثر خود را در اقتصاد، آداب و رسوم جوامع محلی پیرامون تالاب برجای نهاد. اشعار، باورها، ضرب المثل‌ها و قصه‌های فراوانی در بستر همزیستی با تالاب‌ها شکل گرفته است. در یکی از این باورها آمده است که بخشی از مردم کردستان از ستم زورگویان به ستوه آمده بودند تا اینکه پیر عارف و صاحب کراماتی ظالمین را نفرین کرد و مقر حکومت ایشان زیر آب مدفون شدو تالابی به‌وجود آمد به نام زریوار که هم‌اکنون یکی از زیباترین تالاب‌های ایران به‌حساب می‌آید و یا در باور دیگری میان بومیان خلیج گواتر و هور باهو (یکی از سایت‌های کنوانسیون رامسر) کروکودیل پوزه کوتاه ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارد و هر کس به آن آسیبی رساند باید همان سال منتظر از‌دست‌رفتن یکی از عزیزانش باشد و یا غواصان سواحل شمالی خلیج‌فارس اعتقاد دارند اگر غواصی گاو دریایی را ببیند و به آن آزار نرساند گشایش بزرگی در کارش حاصل می‌شود.

همه این مثال‌ها حکایت از ارتباط عمیق فی مابین جوامع محلی و تالاب‌ها در گذشته دارد؛ رابطه‌ای که شوربختانه با گذشت زمان دستخوش تغییر شد و منفعت طلبی و بهره کشی بی‌رویه، تالاب‌های با ارزش کشور را در معرض نابودی و تخریب قرار دادند.
امسال روز جهانی تالاب‌ها را در حالی پیش رو داریم که تعدادی از تالاب‌های کشور در وضعیت نامناسبی قرار دارند و طی هفته گذشته تالاب میانکاله مدفن بیش از 6 هزار پرنده مهاجر بوده و هنوز دلایل قطعی موضوع در هاله‌ای از ابهام قرار دارد، با این حال این واقعیت کاملا محرز هست که دست اندازی‌ها و آلودگی‌های رو به افزایش وضعیت شکننده‌ای را برای این تالاب و سایر زیستگاه‌های تالابی کشور که مأمن گونه‌های منحصر به فرد جانداران هستند، ایجاد کرده است.
 با وجود اینکه تصویب قانون حفاظت، احیا و مدیریت تالاب‌ها در سال 1396، با توجه به وضعیت نامطلوب و بغرنج تالاب‌های کشور بسیار ضروری بود؛ لیکن اجرای تمام و کمال این قانون از سوی همه ذی‌مدخلان امر همراه با جلب مشارکت جوامع محلی برای حفاظت و احیای تالاب‌های در معرض خطر، از اساسی‌ترین موضوعات در فرایند مدیریت تالاب‌های کشور هست؛ مدیریتی که قادر باشد با حفاظت مؤثر تالاب‌ها، از قربانی شدن این سرمایه‌های غیرقابل جایگزین در پای منافع کوتاه‌مدت جلوگیری کند.