نقش مسجد محوری در مدیریت شهری

احمدرضا بنایی‌اسماعیلی - کارشناس مدیریت شهری

از مهم‌ترین رویکردهای توسعه، توجه به سرمایه‌های اجتماعی و تقویت شاخص‌های کمی و کیفی و به کارگیری آن در توسعه کشور، توجه به مساجد است. این رویکرد نه‌تنها به قابلیت رشد و گسترش سرمایه‌های اجتماعی توجه دارد بلکه معتقد است تقویت سرمایه‌های اجتماعی نقش مهم و حیاتی در ابعاد مختلف توسعه جامعه دارد. چنین رویکردی اساس توسعه را بر بنیان معرفی کرده و نظام فکری خود را پی‌ریزی می‌کند. چنین نگرشی ضمن استفاده از تجارب سایر جوامع از نگاه کلیشه‌ای و اقتباسی اجتناب می‌کند.
به‌منظور رسیدن به توسعه پایدار شهری باید به کوچک‌ترین واحد شهری توجه شود. برای دستیابی به توسعه محله ای که مبتنی بر مشارکت شهروندان در برنامه‌های توسعه است، بایستی ظرفیت‌سازی کرد. ظرفیت سازی درسطح محله از طریق شناخت سرمایه  اجتماعی و عوامل مؤثر در آن میسر می‌شود. از این‌رو سنجش میزان سرمایه اجتماعی در سطح محله و چگونگی بازتولید سرمایه اجتماعی به‌منظور کمک گرفتن از شهروندان در رسیدن به توسعه، ضروری است. این ساختار معنایی و مقیاس انسانی و اجتماعی بر ساختار هندسی و عملکردی مسجد محله و اجزای آن اثری بارز و غیرقابل انکار دارد. معماری و شهرسازی اسلامی و هر یک از زیرمجموعه‌های آن همچون خانه، محله و شهر و به‌ویژه مسجد (قلب خانه و محله و شهر)   انعکاسی کالبدی از اندیشه قدسی و فرهنگ نظام‌مند اسلامی است.
«مسجد» که هماناعنصر دین به‌ویژه دین مبین اسلام و تجلی‌گاه آن است از مهم‌ترین سرمایه‌های اجتماعی محسوب می‌شود.از این رو همواره نقش تعیین کننده‌ای در توسعه جوامع به‌ویژه جوامع محله‌ای و شهری دارد. به‌طورکلی نقش دین در کاهش آسیب پذیری اجتماعی و ارتقای سطح ارزش‌های اخلاقی و انسانی و بالارفتن ضریب امنیت و مشارکت‌های مردمی و مسئولیت‌های اجتماعی تردید‌ناپذیر است. با این همه ‌اکنون از امکانات مساجد و توانمندی‌های ساکنان محله‌ها برای توسعه مسائل فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی به درستی استفاده نمی‌شود. برنامه‌های مساجد بدون درنظر گرفتن خواست‌ها و نیازهای ساکنان به روش‌های غیرکارآمد اجرا می‌شود. درصورتی‌که می‌توان با تفکیک کارکردی 3 نوع مسجد: جامع، منطقه‌ای و محله‌ای، کار ویژه مساجد محله‌ای را هویت بخشی کرد .همچنین از تاثیرات آن در ایجاد تعلقات هویتی محله‌ای  بهره برد.مراسم و برنامه‌های برگذار شده در مساجد  خاطره فرهنگی خاصی از خود برجای می‌گذارند که در درک رخدادهای مربوط به آینده تأثیر به‌سزایی دارد. بنابراین بنیان ماهوی، ساختار کالبدی و حتی فرایند رشد و توسعه پایدار مسجد در مقیاس محله در نظام معماری و شهرسازی اسلامی براساس و هماهنگ با قوانین ویژه رفتاری آن اندیشه و فرهنگ (اعم از رفتارهای فردی، اجتماعی یا حقوقی و اخلاقی) است. حتی در نگرشی هوشمندانه می‌توانیم بگوییم که حقیقت وجودی خانه، محله یا حتی شهر اسلامی و جوهره حاکم بر مجموعه صفات کیفی و کمی هر یک از آنها، همان حقیقت  رفتار اسلامی حاکم بر زندگی خانوادگی، همسایگی و شهری است.
در مدیریت شهری از منظر شهرسازی و برای دریافت اهمیت و جایگاه بنای اساسی و اولویت بناها با توجه به سابقه 1400ساله   تمدن اسلامی می‌توان دریافت که عمل و رفتار پیامبر(ص)، (مهاجرت از مکه به مدینه) جایگاه  این بنا،   گسترش ، اولویت و رتبه نخست این بنا درشهرسازی وتشکیل حکومت و مدرنیت در هرعصری خواهد بود. مساجد که مهم‌ترین محل حضور توده‌های مردم در هر عصری بوده‌اند و هستند، با ایجاد زمینه برای فعالیت‌های جمعی داوطلبانه، می‌توانند نقش مؤثری در توسعه محله‌ای داشته باشند.
باتوجه به کارکردهای مختلف مسجد در فرهنگ اسلامی، به‌نظر می‌رسد مسجد محیطی ارتباطی مناسب برای آموزش وفرهنگسازی‌ در زمینه توسعه پایدار دین محور وتربیت شهروندانی است که توانمندی تحقق بخشیدن را به این توسعه دارند. رشد سریع شهرنشینی در دوران حاضر، بیش از هر زمان دیگر، نه‌تنها هویـت شـهری وکارکردهـای مورد انتظار از آن را دستخوش تغییر ساخته بلکه زمینه بروز مخاطرات جدی را هـم در منـاطق شـهری فراهم آورده اسـت. در کل می‌توان گفت: مسجد از مهم‌ترین رویکردهای توسعه، توجه به سرمایه‌های اجتماعی و تقویت شاخص‌های کمی و کیفی و به‌کارگیری آن در توسعه کشور است؛ این رویکرد نه‌تنها به قابلیت زمینه‌سازی‌ برای رشد و گسترش سرمایه‌های اجتماعی توجه دارد بلکه معتقد است تقویت سرمایه‌های اجتماعی نقش حیاتی و مهمی در ابعاد مختلف توسعه جامعه دارد.