جیوه؛ قاتلی در سایه پسماندهای زنجان
پسماند کارخانه‌های سرب و روی زنجان حاوی ماده بسیار خطرناک جیوه است که اثراتی به‌مراتب کشنده‌تر از سرب و روی دارد
زهرا رفیعی_خبرنگار
دپوی غیراستاندارد پسماند سرب و روی در نزدیکی زنجان، کیفیت زندگی بیش از یک میلیون نفر را از بین برده است، سازمان محیط‌زیست البته به مردم اطمینان می‌دهد که عناصر سنگین پسماند‌هایی که به محل جدید منتقل خواهد شد تا آنجا که ممکن است گرفته می‌شود.
اگرچه توجه عمومی به ماهیت مضر فلزات سرب و روی و تأثیر مخرب این فلزات بر سلامتی زنجانی‌ها معطوف شده، اما به‌نظر می‌رسد، «جیوه» قاتل پنهان این معادله خطرناک از نظرها دور نگه‌داشته شده است. بیش از 5میلیون تن پسماندهای ویژه شهرک‌های صنعتی زنجان 15سال است که به‌صورت غیراصولی در نزدیکی شهر زنجان دپو شده وحالا قرار است این مکان به جایی دیگر منتقل شود. محل جدید چند سالی است که به‌دلیل احداث کارخانه بازیافت باتری، دچار آسیب‌های زیست‌محیطی و عامل بروز سقط‌های مکرر در دام‌های روستاییان شده است؛ موضوعی که روستاییان و دامپزشکان شان آن را مطرح می‌کنند، ولی سازمان حفاظت محیط‌زیست آن را رد می‌کند.
خطرناک‌تر از سرب و روی
زنجان نخستین شهری نیست که درگیر پسماندهای ویژه می‌شود و آثار مخرب آن دامن انسان‌ها و محیط‌زیست را می‌گیرد. بروز آلودگی ناشی از «متیل جیوه» در صنایع شهر «میناماتا»ی ژاپن در سال 1956باعث بروز تلفات انسانی بالا و ضایعات جسمانی متعددی شد. به همین دلیل نام بیماری ناشی از جیوه و آخرین کنوانسیون مربوط به آلاینده‌ها را «میناماتا» گذاشته‌‌اند.
محمدرضا فاطمی، پژوهشگر و کارشناس علوم محیطی در گفت‌وگو با همشهری در مورد این قاتل پنهان گفت: در سال‌های گذشته مسئولیت انجام پروژه‌ای را به نام «شناسایی صنایع تولید‌کننده پسماندهای حاوی جیوه و خطرات زیست‌محیطی ناشی از آن در کشور» که هزینه آن از طرف سازمان محیط‌زیست تأمین و توسط پژوهشکده علوم محیطی دانشگاه شهید بهشتی اجرا می‌شد، برعهده داشتم. نتایج این پروژه، چنان نگران‌کننده بود که موجب شد تا عضویت ایران در معاهده جهانی آلودگی جیوه به نام «کنوانسیون میناماتا» که سال 1392توسط کشورهای عضو به تصویب رسیده بود، تسریع شود. سال‌هاست آلودگی «کارخانه سرب و روی زنجان» در بین مردم زنجان و بالطبع در مطبوعات بازتاب داشته و نگرانی‌هایی را از لحاظ بروز سرطان در مردم منطقه پدید آورده است. آنچه موجب شد در این خصوص اظهارنظر کنم این است که از آلاینده «جیوه» که در طول پروسه تولید سرب و روی از این کارخانه تولید می‌شود، نباید غافل شد که ضرر آن بسیار خطرناک‌تر از 2 آلاینده دیگر است؛ امری که تاکنون از نظر صاحب‌نظران و مسئولان به‌عنوان متولی، و مردم به‌عنوان ذینفعان و آسیب پذیران، مغفول مانده است. از صنایع مختلفی در 9استان کشور، منجمله از صنایع فلزی (از جمله خودرو‌سازی‌‌ها، ذوب فلزات و استخراج فلزات) نمونه برداری شد که کارخانه سرب و روی زنجان (و ذوب فلزات فجر شهر ری و صنایع فولاد اهواز) نیز در این میان قرار داشتند. نتایج حاصله وحشتناک بود. لذا لازم است تا این نتایج در اختیار مردم قرار گیرد.
جابه‌جایی جیوه با باد
وی با اشاره به اینکه نسخه‌ای از گزارش این پژوهش باید در کتابخانه سازمان محیط‌زیست وجود داشته باشد گفت: کارخانه سرب و روی زنجان در مجاورت و شرق روستای «دیزج‌آباد» در کنار محور «زنجان - تهران» است و تا مرکز شهر زنجان به‌طور مستقیم حدود 13کیلومتر فاصله دارد. محصولات کارخانه طبق برنامه شامل تولید شمش روی با عیار ۹۹.۹۵درصد و شمش سرب با عیار ۹۹.۹۹درصد با تکنولوژی «مانسمان دماگ آلمان» و بادانش فنی «بولیدن» سوئد است. ظرفیت اسمی تولید سالانه کارخانه، 85هزار تن سرب و ۱۵هزار تن روی است. در خط تولید این کارخانه، جیوه مصرف ندارد، ولی به‌صورت جانبی و حین تولید سرب و روی، توسط یک واحد مخصوص، جیوه از سنگ معدن جدا و سپس به‌صورت ابتدایی دپو و یا دور ریز می‌شود. در جنوب این کارخانه نیز یک رودخانه وجود دارد و پساب کارخانه از طریق یک کانال به آن می‌ریزد که ظاهرا اکنون تمهیداتی برای آن پیش‌بینی شده است. کارخانه دارای یک دودکش است. سرباره‌ها (محصولی مصنوعی و جانبی که به هنگام جداسازی در کوره از ناخالصی‌های موجود به‌وجود می‌آید) در فضای باز و در محوطه‌ای خاص این‌کار انباشته می‌شوند که آلاینده‌های آن خصوصا جیوه می‌توانند با وزش باد یا بارندگی در محیط منتشر شوند.
نتایج تکان‌دهنده
وی با اشاره به فرایند نمونه‌برداری از نقاط مختلف کارخانه گفت: نمونه‌هایی از خروجی پساب کارخانه، خاک فیلتر واحد جیوه‌زدایی، خاک روی زمین مجاور واحد جیوه‌زدایی، سرباره تازه و دپوی کوره کالدوی سرب، کیک واحد انحلال روی از محوطه قدیم، لجن حوضچه تبخیر، فیلتر ماسک صورت کارکنان محوطه و رسوب کف کانال پساب انتقالی به رودخانه و همچنین از موی سر دو فرد شاغل کارخانه (یک کارگر و فرد مسئول واحد جیوه‌زدایی) و برگ گیاهان محوطه (درخت کاج) به‌عنوان شاخص محیطی، نمونه برداری شد. نمونه‌ها نیز در آزمایشگاه معتبر محیط‌زیست سنجیده شدند.
فاطمی درباره استاندارد محیط‌زیست برای میزان جیوه گفت: این استاندارد در خاک مناطق مسکونی 5 و برای واحدهای تجاری 30قسمت در میلیون (ppm) است. برای سرب این مقادیر به‌ترتیب 50 و 200 و برای روی نیز 200 و 2000 قسمت در میلیون است. مقادیر جیوه بسیار کمتر از استاندارد این 2فلز است که بیانگر میزان خطرناک بودن جیوه نسبت به این 2عنصر است. مضاف بر اینکه جیوه دارای خاصیت تصعید است و از حالت جامد به‌صورت گاز در می‌آید ومستقیما وارد فضا و محیط و از طریق تنفس وارد بدن انسان‌ها می‌شود.
وی درمورد نتایج آزمایشگاه معتبر محیط‌زیست گفت: مشخص شد که میزان آلودگی جیوه در تمامی نمونه‌ها بسیار بالاست. به‌طوری‌که مقدار جیوه روی درختان (برحسب (ppb) تقسیم بر میلیارد) 1525، موی سر کارکنان 3685 و 21967، محل دفن ضایعات کارخانه 401152، غبار خاک ناشی از دودکش‌های کارخانه جیوه‌زدایی در محوطه 782601 و رسوب بستر خروجی پساب‌ها 199547 بود. فاجعه‌بارتر، میزان جیوه در ماسک‌های صورت کارکنان بود که معمولا کمتر مورد استفاده آنها در محوطه کارخانه قرار می‌گیرد. میزان جیوه برای این ماسک‌ها برابر با 1784ppb اندازه‌گیری شد که بیانگر میزان بسیار بالای جیوه معلق در فضای محوطه کارخانه است.
فاطمی با اشاره به اینکه این میزان بالای جیوه وارد بدن کارکنان کارخانه و همچنین منابع آب‌های زیرزمینی و سطحی و روان آب‌ها به‌صورت گردوغبار می‌شود، گفت: آلاینده جیوه در زنجیره نهایی، مطمئنا به انسان و دیگر موجودات زنده و محصولات کشاورزی پیرامون و دوردست انتقال می‌یابند. همه روان آب‌های جاری شده از محوطه کارخانه با توجه به شیب طبیعی زمین به سمت رودخانه پایین دست جاری می‌شود.
انتقال فاجعه زیست‌محیطی
محمدرضا فاطمی با اشاره به اینکه ورود سرب، روی و جیوه به طبیعت با غلظت‌های بالا یک فاجعه زیست‌محیطی است گفت: صنعت سرب و روی، از صنایع استراتژیک و مهم کشور است که عمده تولیدات آن درصنایع نظامی کاربرد دارد. هم‌اکنون نیز ۲۷معدن فعال سرب و روی در کشور در حال بهره‌برداری است و سالانه بیش از 2میلیون تن سرب و روی از آنها استخراج می‌شود. کارخانه سرب و روی زنجان هم‌اکنون تبدیل به یک معضل بزرگ زیست‌محیطی برای شهر زنجان شده است، به این موضوع باید توجه داشت که اثر کشندگی و سمی بودن «جیوه» به‌مراتب بالاتر از 2عنصر دیگر است، به همین لحاظ در آینده باید به هنگام برنامه‌ریزی برای این واحد و واحدهای مشابه، مسئله جیوه به‌عنوان آلاینده اصلی مدنظر قرار گرفته و درخصوص حذف یا کاهش آن کاملا و به‌صورتی جدی برنامه‌ریزی شود. وی در مورد ملاحظاتی که باید برای انتقال چندین تن پسماند کارخانه‌های سرب و روی در زنجان درنظر گرفت، گفت: چنانچه قرار است برای انتخاب محل دپوی جدید انباشت نخاله‌های کارخانه از طرف محیط‌زیست اقدام شود، باید در درجه اول به جیوه دقت شود. همچنین، در تمامی سنجش‌ها و اندازه‌گیری‌های پایشی یا کنترلی کارخانه و واحدهای تکمیلی آن، علاوه بر سرب و روی، جیوه نیز اندازه‌گیری شده و توجهات، عمدتا معطوف به خطرات آن باشد. بنابراین جانمایی انباشت نخاله در مجاورت روستاها و مناطق مختلف، باید مجددا بازنگری و مکان‌یابی درست انجام شود. آنچنان که نتایج این پژوهش نشان داد میزان جیوه در تمامی نقاط کارخانه و سرباره‌ها و نخاله‌ها بالاست. طبق مفاد «کنوانسیون میناماتا»، مواد دارای جیوه جزو «ضایعات خطرناک» محسوب شده و باید به‌صورت خاص مدیریت شوند.
کنوانسیون میناماتا چه می‌گوید؟
سازمان حفاظت محیط‌زیست و اداره حفاظت محیط‌زیست استان زنجان به‌عنوان متولی، به‌صورت خاص موظف به رعایت و یا انجام موارد زیر در چارچوب کنوانسیون میناماتاست. براساس مفاد این کنوانسیون همه تصمیمات اخذشده برای پسماندهای کارخانجات سرب و روی زنجان در منطقه باید با رعایت موارد زیر مورد تجدید نظر قرار گیرد:
ارائه آموزش، آگاهی‌رسانی و اطلاعات همگانی (ماده 18)
نحوه رهاسازی به محیط (ماده9) شامل آب و خاک
نحوه ذخیره‌کردن موقت صحیح زیست‌محیطی جیوه به غیر از پسماندهای جیوه (ماده10)
رعایت مفاد کنوانسیون بازل درخصوص تعریف پسماند جیوه که شامل مواد یا اشیایی است که: الف)از جیوه یا ترکیبات جیوه تشکیل می‌شود، ب)حاوی جیوه یا ترکیبات جیوه است و یا پ)آلوده به جیوه یا ترکیبات جیوه است.
