نقش نهادهای مدنی در مقابله با بلایای طبیعی

الهه کوهیار ـ کارشناس ارشد سیاستگذاری عمومی

سرمایه اجتماعی یا بُعد معنوی یک اجتماع، میراث مهمی است که از طریق تشویق افراد به همکاری و مشارکت در تعاملات اجتماعی، به حل معضلات کمک می‌کند. امروزه این مفهوم به‌عنوان عاملی مؤثر در توسعه شتابان اقتصادی، سیاسی و فرهنگی کشورها شناخته می‌شود. کارکردهای سرمایه اجتماعی به اندازه تعاریف آن بی‌شمار است، اما هسته همه تعاریف یکی است. سرمایه اجتماعی کلیدی است که می‌تواند قفل مسائل اجتماعی، فرهنگی و سیاسی را بگشاید. بحران‌های طبیعی یکی از این قفل‌هاست.
ایران  سرزمینی زلزله خیز است. در یک‌سال اخیر، سیل هم در خانه‌های مردم را کوبیده و بخش‌هایی از کشور را به‌طور گسترده درگیر کرده است. در زمان وقوع هر یک از این بلایای طبیعی، سرمایه اجتماعی به عینیت رسیده است. کمک‌های داوطلبانه مردمی در زمان وقوع زلزله کرمانشاه و کمک‌های مردم به سیل‌زدگان در استان‌های جنوبی و شمالی کشور ازجمله مصادیق کارکردهای سرمایه اجتماعی است. در این موارد، مردم فارغ از قومیت‌مداری و نگاه ایل و قبیله‌ای از سراسر ایران کمک‌های نقدی و غیرنقدی خود را به مناطق زلزله‌زده سرازیر کردند. کنش‌های مردمی در زمان وقوع این بحران‌ها، روایتی زیبا از همدلی را رقم زد، اما نباید فراموش کرد که کارکرد سرمایه اجتماعی تنها محدود به روزهای پس از بحران نیست و می‌توان زمینه اثربخشی آن را به فرایند پیشگیری هم فراهم کرد.
  پیش‌بینی یا پیشگیری از زلزله تا به امروز امری ناشدنی بوده است. پیش‌بینی سیل نیزگرچه شدنی اما پیشگیری از آن دشوار است.  کاربرد سرمایه اجتماعی را در فرایند پیشگیری باید کاهش هرچه بیشتر آثار بلایای طبیعی، پیش از وقوع آن دانست. برای مثال، همان سرمایه اجتماعی که مردم را واداشت پس از وقوع سیل در آق‌قلا، با تهیه کیسه‌های ماسه‌ای و شنی در مقابل آب‌های خروشان سیل‌بند بسازند، می‌تواند زمینه هماهنگی مردم با سازمان هواشناسی ایجاد سیل‌بند و تامین تجهیزات پیش از اوج‌گیری بحران را فراهم کند. با علم به اینکه قهر طبیعت ممکن است هر چند سال یک‌بار زمین لرزه‌ای مهیب را در هر گوشه‌ای از این مرز و بوم رقم بزند، اما سرمایه اجتماعی می‌تواند زمینه استفاده از توان مالی و حرفه‌ای مردم برای ایمن‌سازی‌ خانه‌های روستاییان یا تجهیز ذخایر سوله‌های بحران شهرها را فراهم کند.
انجمن‌های مردم نهاد یا سمن‌ها از بهترین ابزارهای اجتماعی برای حرکت سرمایه اجتماعی به نفع کاهش آثار بلایای طبیعی در شهرها و روستاهاست. سمن‌ها می‌توانند با به‌کارگیری افراد کارشناس در حوزه شهرسازی، معماری، عمران، مدیریت منابع آبی و مدیریت بحران، که حاضرند به شکل عام‌المنفعه مشاوره دهند، به‌عنوان یک بازوی قوی در ایمن‌سازی‌ راه‌ها، پل‌ها و ساختمان‌ها ایفای نقش کنند. اعلام نظر درباره کم‌وکاستی‌ها و هشدار نسبت به نقاط پرمخاطره از شهرها و روستاها ازجمله کارکردهای سمن‌هاست. از این مسیر می‌توان کارکرد سرمایه اجتماعی را از همدردی و مراقبت از آسیب‌دیدگان به اقدامات اساسی پیش از وقوع بحران تبدیل کرد و در آن زمان است که می‌توان گفت به کارکرد اصلی سرمایه اجتماعی در کاهش آثار بلایای طبیعی نزدیک شده‌ایم.