ضرورت تدبیر کلان منطقه‌ای برای حل مسئله آب
مرتضی محمودی _ کارشناس روابط بین‌الملل
سخن‌گفتن از بحران و نزاع در خاورمیانه به امری عادی تبدیل شده است. این منطقه درگیر طیفی از منازعات فرقه‌ای، سیاسی و مذهبی است. بحران در بخش‌های مختلف خاورمیانه ساری و جاری است، اما آنچه در لابه‌لای بحران‌های خاورمیانه می‌توان تأثیر و اهمیت کانونی‌اش را رصد کرد و دید، نزاع بر سر آب است. این نزاع اکنون به سبب درگیری‌های امنیتی درون‌زا کمتر به چشم می‌آید اما به‌صورت تدریجی و خزنده در حال تبدیل‌شدن به یکی از بحران‌های آتی خاورمیانه است.
قابل ذکر است که منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا محدود‌ترین منابع آبی را در جهان دارند و این محدودیت اکنون به سبب درگیری، تغییرات آب‌و‌هوایی و رکود اقتصادی، تشدید هم شده است. پاسکوال استیدوتو، مسئول بخش آب سازمان فائو در امور خاورمیانه اعلام کرده که چالش اصلی خاورمیانه، کمبود آب در این منطقه است و نحوه مدیریت منابع آب، آینده ثبات، امنیت و رفاه عمومی خاورمیانه را رقم خواهد زد. سرانه منابع آب در خاورمیانه یک‌ششم میانگین جهانی است و این روند با نزول بیشتری تداوم هم دارد. همه کشورها کاهش آب‌های زمینی را تجربه می‌کنند و در نتیجه این بحران، بخش‌های کشاورزی با سایر بخش‌های صنعتی و خدماتی برای موضوع آب رقابت می‌کنند.
اتفاقا بحران آب در کشورهایی بیشتر نمود دارد که در شرایط کنونی هم با چالش‌های سیاسی و اجتماعی مواجهند. کشورهایی مثل یمن، سوریه و عراق و سایر کشورها با بحران آب مواجه هستند. مطابق گزارش نهادهای بین‌المللی در یمن حدود 10میلیون نفر یعنی 64درصد جمعیت این کشور امنیت غذایی ندارند و حدود 12میلیون نفر نیز دسترسی به آب و خدمات بهداشتی سالم ندارند. اساسا با یک نگاه هیدروپولیتیکی می‌توان ریشه و پایه بحران در سوریه را در همین مسئله کاهش نعمات آسمانی و خشکسالی دانست. مطابق گزارش‌ها بعد از سال‌های 2006 به این‌سو، خشکسالی بی‌سابقه کل سرزمین سوریه را در‌بر‌می‌گیرد. این خشکسالی یک پیامد مهم برجای گذاشت؛ خالی‌شدن روستا و هجوم مردم به سوی شهرها؛ افرادی که در روستاهای سوریه گذران زندگی می‌کردند؛ در مواجهه با خشکسالی کسب‌و‌کارشان از رونق افتاد.
دامداری و کشاورزی شغل اصلی روستاییان در کل دنیاست. خشکسالی تأثیر مستقیم و بی‌ارتباط بر این دو صنعت مهم که اتفاقا تعداد شاغلان و فعالان زیادی دارد، می‌گذارد. از این‌رو بعد از سال2008 شاهد حاشیه‌نشینی در اطراف شهرهای بزرگ سوریه همچون دمشق و حلب هستیم. این افراد به امید به‌دست‌آوردن شغل و درآمدی مناسب راهی شهرها شدند.
نکته در اینجاست که شهرهای سوریه و اساسا کل خاورمیانه ظرفیت پاسخگویی به این همه مهاجر داخلی ندارد. شغل، مسکن و سایر امکانات بهداشتی در حدی نیست که جوابگوی همه باشد. مشخصا پیامد بعدی ماجرا، افزایش نارضایتی اجتماعی، بیکاری و سایر ناهنجاری‌های اجتماعی است. تحلیلگران بر این اعتقادند که وقتی قیام‌های عربی در سال2010 به بعد در منطقه پا گرفت و دامنه‌اش به سوریه رسید، یکی از مهم‌ترین فاکتورها در گسترش بحران سوریه، وجود طبقه بزرگی از حاشیه‌نشینی در اطراف کلانشهرهای سوریه بود که ناراضی از وضع موجود به موج اعتراض‌ها پیوستند.
عراق، دیگر کشور خاورمیانه هم وضعیت مشابهی دارد. بخش‌های مرکزی و جنوبی عراق در بحران شدید آبی قرار دارند. با نگاهی به شعارها و خواسته‌های معترضان عراقی به‌خوبی می‌توان متوجه نقش آب در تحولات خشونت‌بار امروز عراق شد. شهر بصره در مجاورت استان خوزستان خودمان وضعیت آبی فلاکت‌باری دارد. بی‌گمان یکی از دلایل بحران آب در عراق، علاوه بر گرمایش زمین و کاهش باران، رویکرد سد‌سازی ترکیه طی سالیان اخیر است. بیش از 70درصد آب‌های سطحی عراق از کشورهای بالادستی چون ترکیه سرچشمه می‌گیرد. حال با سد‌سازی‌‌های متعدد ترکیه به‌خصوص سد ایلیسو که در 100کیلومتری مرز عراق واقع است، میزان ورودی آب به رودخانه‌های عراق به شکل محسوسی کاهش یافته است. قابل ذکر است که سد ایلیسو یکی از 22سد و 19نیروگاهی است که ترکیه در قالب طرح آناتولی جنوب شرقی ساخته است. به هر روی برآیند این اتفاقات، ملغمه‌ای از کاهش بارندگی، کاهش آب‌های زیرزمینی و البته سد‌سازی‌‌های ترکیه منجر به وخامت بحران آب در جنوب و مرکز عراق شده است. با عطف به همین امر دولت مرکزی، کشاورزی تابستانه را در بخش‌های جنوبی ممنوع اعلام کرده است. ممنوعیت حوزه‌ای که نزدیک به یک‌چهارم جامعه عراق به آن وابسته است و گذران روزگار می‌کنند، بسیار سخت و پر‌هزینه است.
برآیند این واقعیت‌ها حکایت از این دارد که بحران آب در خاورمیانه بسیار جدی است و چه‌بسا با فروکش‌کردن درگیری و جنگ در خاورمیانه و رونق‌گیری دوباره صنعت و کشاورزی در سایه آرامش و ثبات، نیاز به مصرف آب بیشتر خواهد شد و خود این امر بر دامنه بحران می‌افزاید. برای همین ضروری است که کشورهای مهم منطقه‌ای به فکر تدبیری اساسی برای جلوگیری از تشدید کم‌آبی در منطقه باشند.
نکته مهمی که کشوری البته مثل ترکیه باید درنظر داشته باشد، اینکه بی‌آبی در عراق در بلندمدت تأثیرات ناگواری بر خود ترکیه خواهد گذاشت. دنیای امروز نشان داده که هیچ کشوری مصون از تحولات بیرونی نیست. تداوم بی‌آبی در عراق چه‌بسا باعث مهاجرت‌های انسانی به‌خود ترکیه شود. برای همین ترکیه باید با راهکارهای معین و عملیاتی کشورهای منطقه، به حل مشکلات در حوزه‌های مختلف اعم از آب بپردازد.
