کشمکش شیخ لطف‌الله
مدیر پایگاه میراث جهانی نقش جهان: مرمت گنبد شیخ‌لطف‌الله کاملا اصولی است؛ اما همه از دور شلیک می‌کنند - قرارگرفتن مسجد شیخ‌لطف‌الله در فهرست آثار در خطر یونسکو به بهانه مرمت‌های انجام‌شده به هیچوجه امکان ندارد - گزارش مرمت گنبد مسجد شیخ‌لطف‌الله از سوی وزیر میراث فرهنگی به معاون اول رئیس جمهوری تقدیم شد
محمد باریکانی _ خبر‌نگار
مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله به‌عنوان یک اثر ثبت جهانی شده وآنطور که معاون اول رئیس‌جمهوری از آن با عنوان نگین انگشتری آثار تاریخی ایران یاد کرده دچار حواشی بسیار شده و کارشناسان و رسانه‌ها شما و مدیرکل میراث‌فرهنگی استان اصفهان را متهم ردیف اول در ماجرای مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اعلام کردند. کارشناسان، مرمت گنبد را غیراصولی دانستند و حتی مهدی حجت، بنیانگذار سازمان میراث فرهنگی اعلام کرد که خواستند گنبد را مرمت کنند آن‌را خراب کردند. چه دفاعی دارید؟
به صراحت می‌گویم کاری که در این مجموعه انجام شده است بسیار اصولی، به‌صورت سنتی و توسط بهترین استادکار انجام شده و هیچ دغدغه‌ای وجود ندارد. بحث‌هایی که شده بیشتر غیرکارشناسی است و کاش اساتید فن و کارشناس‌ها برای یک‌بار هم که شده کار را از نزدیک می‌دیدند و بعد اظهارنظر می‌کردند. جای تعجب است که همه از دور دارند به‌کار انجام شده شلیک می‌کنند و ناسزا می‌گویند. من این بحث‌ها را قبول ندارم و از همه دعوت می‌کنم به‌صورت کارشناسی بر مرمت گنبد بحث کنند تا اگر ایرادی وجود دارد برطرف شود. تا این ساعت هیچ‌کس سر میز مذاکره ننشسته تا صحبتی شود.
در نخستین تصاویری که از گنبد مسجد شیخ لطف‌الله منتشر شد به وضوح تغییر رنگ گنبد مشخص است. پس دلیل این تغییر رنگ چیست؟
در پروژه‌های مرمتی و تزیینات وابسته به معماری تغییر رنگ بدیهی است. بنابراین بحث تغییر رنگ را اصلا قبول ندارم و نام آن‌را تغییر قسمت مرمت شده و قسمت مرمت نشده می‌گذارم. گنبد مسجد شیخ لطف‌الله در سال 1313تا سال 1315و در دوره پهلوی اول مرمت شد و دو سوم کاشی‌های همین بخش مرمت شده به‌صورت کامل تعویض شد. کاشی‌ها آنقدر فرسوده بودند که در سالنامه سال 1313اداره معارف اصفهان هم قید شده، این قسمت مرمت مجدد و کاشی‌های جدید در آن استفاده شده است. در مرمتی که ما انجام دادیم کاشی‌ها عوض نشد؛ بلکه همان کاشی‌های دوره پهلوی استفاده شده و هنر بود که از مصالح قدیمی خود گنبد استفاده شود. مجموعه نقش جهان و مسجد شیخ لطف‌الله در فضای باز در معرض رطوبت، باران‌های اسیدی و گردوغبار قرار گرفته و در محدوده آلودگی شهر اصفهان قرار دارد. پس تزیینات وابسته به معماری این مجموعه در معرض آلودگی هستند و غبار 90ساله روی بناها نشسته است. گنبد مسجد شیخ لطف‌الله هم زمینه آجری دارد. زمینه آن لعاب نیست که بگویید آلودگی کمتر به آن نفوذ می‌کند. در آجر، آلودگی‌ها بیشتر جذب می‌شود و تیرگی بیشتر به چشم می‌آید. شاید بگویید می‌توانستید موضعی کار مرمت را انجام دهید تا گنبد برداشته نشود. ولی وقتی متوجه شدیم کاشی‌های گنبد کاملا با دست قابل برداشت هستند و بندکشی آنها خرده شده و زیرسازی گنبد در طول زمان فرسوده و از بین رفته است تصمیم گرفته شد قسمتی از قالب گنبد تا شکرگاه گنبد برچیده شود و کاشی‌ها پایین بیایند، تمیزکاری شوند و زیرسازی قسمت مرمت شده انجام شود. در نتیجه مجبور بودیم برای اینکه زیرسازی این قسمت از گنبد را اجرا کنیم کاشی‌ها را پیاده کنیم و پس از اتمام زیرسازی، دوباره کاشی‌ها سر جای اصلی قرار گرفت. نخستین آیتم مرمت این است که قسمت مرمت شده باید با قسمت مرمت نشده تفاوت داشته باشد. بنایی که نمای آجری داشته باشد و بندکشی نداشته باشد با بنایی که بندکشی داشته باشد تفاوت زیادی به لحاظ دید دارد. الان دوغابی که روی بندکشی‌ها ریخته شده به مرور زمان از بین می‌رود. یک پاکسازی اولیه با آب روی دوغاب گچی گنبد انجام شد. بدنه هم آجری است و دارای خلل و فرج زیادی است و وقتی دوغاب گچ روی آن داده شود یا با گچ استحکام‌بخشی شود، بر بستر گنبد نفوذ می‌کند. کاشی‌ها نیز ریزترک‌هایی داشتند که به مرور زمان گرده‌های گچ و دوغاب گچ داخل آنها نفوذ می‌کند و احتیاج به زمان دارد که شست‌وشو شود و گرده‌های گچ نانو از لابه‌لای ذرات لعاب خارج شود. بنابراین قضاوتی که انجام می‌شود مربوط به بخش مرمت شده است نه قسمتی که مرمت نشده است.
اما کارشناسان می‌گویند اصلا گنبد مسجد شیخ لطف‌الله نباید پایین آورده می‌شد و مرمت باید همان بالا صورت می‌گرفت.
فقط کاشی‌های روی گنبد آسیب ندیده بود، بلکه زیرسازی کاشی‌ها هم آسیب دیده بود و باید مرمت می‌شد. در دوره پهلوی اول زیرسازی اصولی برای گنبد انجام نشده بود و یکسری نخاله زیر کاشی‌ها ریخته بودند. ما مجبور بودیم زیرسازی گنبد را درست کنیم و برای این‌کار نیاز داشتیم که کاشی‌ها برداشته شود و یکدست زیرسازی انجام و کاشی‌ها دوباره سرجای خود برگردانده شود.
آیا ترک مرمت شده به‌دلیل آن فرسودگی زیرسازی افت کرده بود که باید پایین آورده می‌شد؟
ترک‌های دیگر قابل رویت است. هرکس نقدی دارد می‌تواند بیاید از روی داربست نگاه کند. کاشی‌ها کاملا با دست قابل برداشت است و علت اینکه شاید در این مدت ریزش نکرده به دلیل نوع کاشی مرغوبی است که آنزمان استفاده می‌کردند. این کاشی دارای ریشه‌های خیلی بلند است که به یکدیگر گیر می‌کنند و الان اگر از بالای گنبد نگاه کنید چین و چروک‌هایی در اثر حرکت همین آجرها ایجاد شده است. اما کاشی‌های سطح گنبد چون ریشه‌های بلند دارد اجازه ریزش نداده است. در یک قسمت‌هایی الان کاشی‌ها بلند شده است و اگر چند کاشی در قسمتی از گنبد ریزش کند مطمئن هستم که گنبد به‌دلیل زیرسازی فرسوده به‌طور کامل ریزش می‌کند.
چه تعداد ترک دیگر در این گنبد نیاز به مرمت دارد؟
گنبد شیخ لطف‌الله 16ترک است. طرحی که روی گنبد شیخ لطف‌الله پیاده شده ما را مجبور کرده است که دو ترک دو ترک مرمت کنیم. هر دو ترک قرینه یکدیگر هستند.
شائبه‌ای در مورد واگذاری مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله ایجاد شد و افرادی که در مزایده مرمت گنبد برنده شده بودند با ترک تشریفات کنار گذاشته شدند و مرمت را به فردی که مورد نظر خودتان بود واگذار کردید. دلیل این ترک تشریفات چه بود؟
واگذاری مرمت بناهای شاخص حساسیت‌های خاصی دارد. هر بنا استادکار خاص خود را می‌خواهد. زمانی که در عالی‌قاپو کار می‌کردیم استادکاری مانند استاد منشایی نبود و ما هم به‌صورت ترک تشریفات با ایشان قرارداد بستیم. گنبد مسجد امام و مسجد جامع نیز به همین شکل مرمت شد. در گنبد شیخ فضل‌الله فقط کار کاشی اولویت اول نبود که فکر کنیم حتما باید با کسی قرارداد ببندیم که کاشی‌کار باشد. مشکل اصلی باری بود که باید از روی گنبد پیاده می‌شد. بنابراین نیاز داشتیم فردی را انتخاب کنیم که تخصص بر طاق‌سازی داشته باشد و بتواند بار را محاسبه کند. با مدیرکل میراث‌فرهنگی استان اصفهان، معاون میراث‌فرهنگی و اعضای شورای فنی صحبت شد و همه متفق‌القول بودند که با استاد رحمت‌الله رضایت که سال‌ها روی گنبد کار کرده و تخصص‌اش طاق‌زنی است و تیمی شامل استادکار کاشی و نقاشی هم دارد و از استادکارانی هستند که دیگر در ایران مانند ایشان نیست با ترک تشریفات و توافق با استانداری قرارداد بسته شود و ظرف 2 روز هم این اتفاق افتاد.
کارشناسان ایرادات زیادی به مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله داشتند. مثلا نصب اشتباه ترک گنبد که درست سرجای خود قرار نگرفته است و ساق گنبد بالا و پایین شده و به ترک‌های دیگر نچسبیده است. برای این انتقادات چه پاسخی دارید؟
متأسفانه بین قسمتی که مرمت شده و قسمتی که مرمت نشده بحث می‌کنند. قسمتی که مرمت نشده کاملا از سطح گنبد جدا شده و فاصله ایجاد کرده است. بنابراین مشکل ما قسمتی است که مرمت نشده ، نه قسمتی که مرمت شده. کاشی‌های ترک‌های دو طرف ترک مرمت شده که ریخته بودند در سال‌های قبل جمع‌آوری و شماره شده‌اند و این فاصله ناشی از نبودن کاشی‌های ترک‌های دوطرف است. برای اینکه بقیه کاشی‌های ترک‌ها ریزش نکند هم یک لایه گچ کشیده شده است که فعلا حالت حفاظت اولیه داشته باشد تا زمانی که ترک را پیاده کردیم کاشی‌ها دوباره برگردانده شوند و فاصله‌ها پر شود. بنابراین فاصله ایجاد شده مربوط به قسمت مرمت شده نیست، بلکه متعلق به قسمت‌هایی است که مرمت نشده‌اند.
ایرادی که به‌کار شما وارد بود این است که ترک درست سرجای خودش قرار نگرفته است.
من این موضوع را رد می‌کنم. چون همین الان هم اگر شما بالای گنبد روی داربست بیایید می‌بینید که خطوط ترک‌های کناری قسمت مرمت شده در راستای یکدیگر قرار دارد و بالا و پایین نیست. در پروژه‌های مرمت گنبدهایی به این عظمت مثل گنبد مسجد امام یا گنبد مدرسه چهارباغ هم نمی‌توانیم سفت و سخت بگوییم که تغییر ندارد یا بالا و پایین نیست. همه جا هست. این بحثی که می‌کنند مربوط به هنر ظریف مینیاتور است که خطوط کنار یکدیگر با دقت کار می‌شوند. درحالی‌که اینجا شما با کاشی و بنایی با عظمت سروکار دارید. اگر اختلافی هم وجود داشته باشد که به‌نظر من وجود ندارد، مربوط به مرمت‌های انجام شده در دوره پهلوی اول است. چون همان نقوش با همان کاشی‌ها پیاده شده و با همان شکل برگشته سر جای خودش. در برخی رسانه‌ها دیدم که نقش را گذاشته بودند و فلش کشیده بودند که اینجا یک گل عوض شده و... این همان طرح دوره پهلوی است. همان طرح هم انجام شده است و اگر ما می‌خواستیم نقوش را تغییر بدهیم باید کل گنبد را تغییر می‌دادیم. ولی این‌کار را نکردیم و به همان نقوش دوره پهلوی احترام گذاشتیم و همان را هم روی گنبد اجرا کردیم.
اصلاح، یک اشتباه مرمتی در یک دوره تاریخی ندارد؟ اینکه در دوره پهلوی این را اشتباه مرمت کردند، در مرمت جدید امکان اصلاح براساس موازین میراث فرهنگی وجود ندارد؟
امکان اصلاح وجود دارد. درصورتی که بیاییم کاشی‌ها را جدید کنیم. کاشی معرق عین پازل در کنار یکدیگر قرار گرفته و اگر می‌خواستیم یکی از عناصر پازل را تغییر بدهیم مجبوریم همه پازل را تغییر بدهیم. نمی‌خواستیم این‌کار را کنیم. چون می‌خواستیم از کاشی‌های قدیمی خودش استفاده کنیم. اگر می‌خواستیم اصلاحش کنیم مجبور بودیم کل گنبد را تغییر بدهیم و با کاشی جدید آن را مرمت کنیم.
چه تعداد از آجرها و چه تعداد از کاشی‌های گنبد تعویض شدند؟
95درصد از کاشی‌های قدیمی گنبد سرجای اصلی خود قرار گرفتند و خوشبختانه مواردی هم که کمبود در کاشی‌ها وجود داشت از کاشی‌های موجود در نخاله‌هایی که زمان پهلوی زیر کاشی‌ها ریخته بودند، استفاده شد.
چه تعداد کاشی تغییر کرده است؟
تعداد کاشی‌های تغییر کرده را نمی‌دانم. ولی تعداد کاشی‌هایی که پیاده شده حدود 30هزار عدد بود که همه آنها سرجای خود برگشتند. تعداد کاشی‌های جدید هم 5درصد است و تغییر آن هم به این دلیل بود که کاشی‌هایی بودند که کامل لعاب نداشتند و مجبور بودیم از کاشی‌هایی استفاده کنیم که لعاب داشته باشند. یا قسمت‌هایی بود که تکه‌هایی بیرون افتاده بود و کاشی آنها نبود و مجبور شدیم از کاشی جدید استفاده کنیم.
در گفت‌وگوهایی که در دفاع از کارتان داشتید این بود که گچی که استفاده کردید شبیه به سیمان است. مرمتگران به‌شدت به این موضوع تاختند که اگر چنین اتفاقی افتاده باشد امکان برگشت‌پذیری مرمت را از دست می‌دهد و اگر نیاز به جابه‌جایی یک کاشی باشد آن‌وقت کل گنبد باید برچیده شود و این اقدام آسیب‌زاست.
متأسفانه برداشت اشتباهی از این صحبت شد. اصلا گچ سیمانی نداریم. منظور من این بود که استاد رضایت زمانی که می‌خواست کار گچ کند، خودش رفت سر کوره و گچی را که خودش می‌خواست انتخاب کرد. نظر ایشان این بود گچی که استفاده کرده است این‌قدر استقامت دارد که شبیه سیمان است. اتفاقا از همان گچ اصفهان هم استفاده شد.
وقتی ترک گنبد را پایین آوردید قبلش اسکن داشتید و اگر اسکن لیزری داشتید آیا مرمت دقیقا منطبق با همان اسکن لیزری انجام شد یا استاد رضایت تصمیم گرفت خودش این ترک را به شیوه خودش مرمت کند؟
نخستین گام اسکن لیزر بود. گنبد به‌طور کامل اسکن شد. ترک مرمت شده هم همینطور و قالبی هم که ساخته شد براساس همان اسکن لیزر کار شد. منتهی استاد رضایت که خودش استادکار سنتی است و به روش علمی چندان اعتماد نداشت، به‌صورت دستی طرح گنبد را زد و بعد من دیدم طرحی که با اسکن لیزر زدیم با طرحی که خودشان دستی کشیدند هیچ تفاوتی ندارد.
مرمت ترک‌های بعدی از چه زمانی استارت می‌خورد؟
هفته آینده به احتمال 90درصد فاز دوم مرمت را آغاز می‌کنیم. اعتباری هم تخصیص داده شده است.
چه مبلغی؟
حدود 800میلیون تومان فعلا تخصیص داده‌اند که به محض رسیدن ابلاغ این مبلغ به سازمان، کار مرمت ترک‌های دیگر را شروع می‌کنیم.
چند ترک از گنبد قرار است با این مبلغ مرمت شود؟
4ترک دیگر مرمت می‌شود.
طول عمر مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله چقدر است؟
به جرأت می‌گویم که این مرمت‌ها 200سال دیگر گنبد مسجد شیخ لطف‌الله را نجات داد.
تصویری منتشر شد که 8ایراد به کاشی‌کاری‌های گنبد گرفته شده، تغییر گل‌ها و ساقه‌ها در مرمت جدید کاملا به چشم می‌خورد، دلیل این تغییرها چه بود؟
طرح و نقشه کار شده متعلق به دوره پهلوی است و ما اجازه نداریم این طرح را عوض کنیم. اگر هم اشتباهی روی اجرا باشد اشتباهی است که آنزمان انجام دادند و نمی‌توانیم تغییرش بدهیم. چون اگر بخواهیم یک قطعه را تغییر بدهیم مجبوریم همه کار را تغییر دهیم. هدف ما همان استحکام بخشی کار انجام شده در دوره پهلوی اول بود و اجازه اصلاح طرح‌ها را نداشتیم.
چه اتفاقی افتاده که تغییر رنگ گنبد مسجد شیخ لطف‌الله به چشم همه آمده است؟
یکی از ایرادات کار ما این بود زمانی که کار مرمت انجام شد با توجه به اینکه هزینه‌های داربست بالا بود ترجیح دادیم داربست را جمع کنیم. مردم یک لحظه فکر کردند که کار مرمت تمام‌شده است و بحران و دغدغه‌های خاصی ایجاد شد. چون حساسیت خاصی روی مسجد لطف‌الله و مجموعه نقش جهان است. همین جا می‌گویم که تنها کار 2 ترک گنبد انجام شده و مرمت همچنان ادامه دارد.
بعد از اینکه معاون اول رئیس‌جمهور از وزیر میراث فرهنگی خواست شخصا بر مرمت شیخ لطف‌الله نظارت داشته باشد یک هیأتی به اصفهان اعزام شد. این هیأت چه کاری کرد؟
بعد از دغدغه‌هایی که درخصوص مرمت مسجد شیخ لطف‌الله پیش آمد و معاون اول رئیس‌جمهوری نسبت به بحث‌های پیش آمده اظهارنظر کردند، وزیر میراث فرهنگی از معاون میراث فرهنگی خواست هیأتی برای بازدید مرمت گنبد به اصفهان بیایند و این هیأت به اصفهان آمد و با بررسی اسناد و بازدید از گنبد متفق‌القول بودند که بهترین کار مرمتی روی گنبد انجام شده است. گزارشی هم از طرف معاون میراث فرهنگی به وزیر میراث فرهنگی داده شد و از طریق آقای مونسان هم تقدیم معاون اول رئیس‌جمهوری شد. هفته گذشته همچنین آقای جهانگیری هم خودشان از میراث فرهنگی اصفهان پیگیر گزارش مرمتی بودند و مدیرکل میراث‌فرهنگی استان اصفهان هم گزارشی ارسال کرد و برای اینکه قانع شوند، از طرف تهران هم بررسی‌ها انجام و تحویل معاون اول رئیس‌جمهوری شد. در گزارش هم درخواست کردند اگر امکان دارد اعتبار بیشتری اختصاص بدهند تا هر چه سریع‌تر نسبت به مرمت کامل گنبد اقدام انجام شود.
اگر کارشناسان و ارزیابان یونسکو به اصفهان سفر کنند و گنبد مسجد شیخ لطف‌الله را ببینند آیا امکان قرار دادن این اثر در فهرست آثار در خطر جهان وجود دارد؟
خیر. به هیچوجه این اتفاق نخواهد افتاد. چون زمانی یک اثر در فهرست آثار در خطر یونسکو قرار می‌گیرد که اثر در حال تخریب باشد نه مرمت. بنابراین معتقدم حتی اگر ارزیابان و کارشناسان یونسکو به میدان نقش جهان بیابند نمره 20 به مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله خواهند داد.
مدیر پایگاه میراث جهانی نقش جهان صبح دیروز به وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی رفت تا درباره مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان به مدیران پایگاه‌های میراث ملی و جهانی و مسئولان وزارت میراث‌فرهنگی توضیح دهد. او اما به روزنامه همشهری نیز آمد تا در گفت‌وگویی چالشی و بی‌پرده به آنچه در ماجرای مسجد شیخ لطف‌الله اتفاق افتاده، بپردازد و از اقدامات مرمتی انجام شده بر ترک گنبد رنگ پریده مسجد شیخ لطف‌الله دفاع کند. خطابخش و البته مدیرکل میراث‌فرهنگی استان اصفهان در یک ماه اخیر با فشار کارشناسی بسیاری در ماجرای مرمت ترک گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان مواجه شدند و روزنامه همشهری نیز یکی از منتقدان جدی مرمت‌های صورت‌گرفته بر گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان بود. فریبا خطابخش حالا به همشهری گفته است که فشارهای رسانه‌ای و هجمه کارشناسان به اندازه‌ای بود که استاد رحمت‌الله رضایت، مرمتگر گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان را نیز تحت‌تأثیر قرار داد و این استاد بی‌نظیر مرمت در ایران اعلام کرد که از کار خسته شده است.
مسجد شیخ لطف‌الله ازجمله بناهای مجموعه ارزشمند میراث جهانی میدان نقش جهان اصفهان است که در دوره صفویه و به فرمان شاه‌عباس اول توسط استاد محمدرضا اصفهانی از معماران مشهور آن دوره در فاصله زمانی 1012تا 1025ه. ق بنا شد. نام مسجد از شیخ لطف‌الله میسی عاملی گرفته شد که از علمای شیعه لبنان بود و به دعوت شاه‌عباس اول به اصفهان سفر کرد و در این مسجد و مدرسه کناری آن اقامت داشت. او به تدریس علوم دینی مشغول بود. آنچه این مسجد را از سایر مساجد متمایز کرده است نداشتن صحن، رواق و مناره است. تناسبات معماری این مسجد به همراه گنبد زیبای آن، محرابی بی‌نظیر و کتیبه‌های نفیس کاشی‌کاری و طره‌های سردر که درون گلدان مرمرین جای گرفته‌اند ازجمله شاخصه‌های دیگر این بنا است. مسجد شیخ لطف‌الله در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ثبت 105به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. این بنا همراه با میدان نقش‌جهان اصفهان در 26اکتبر سال 1979میلادی با شماره 115به‌عنوان یکی از بناهای ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی یونسکو اعلام شد. در زیر گفت‌وگوی ما با فریباخطابخش مدیر پایگاه میراث جهانی نقش جهان از نظرتان می‌گذرد.
