سفری از تهران به طهران

 الناز عباسیان

اگر دلتان برای خانه‌های قدیمی و نوستالژیک ایرانی لک‌زده و هوس‌رفتن به خانه‌های حیاط‌دار و با‌صفایی را دارید، پیشنهاد این هفته صفحه گردشگری را از دست ندهید زیرا قرار است امروز شما را با یک عمارت خاطره‌انگیز میان برج‌ها و آسمانخراش‌های شهر آشنا کنیم؛ جایی که می‌توان در آن خاطرات تهران قدیم را تداعی کرد و لذت برد؛ خانه‌ای در قلب تهران و در دل محله امامزاده یحیی که به همت شهرداری مرمت و تبدیل به خانه‌موزه تهران قدیم شده است. بله درست حدس زدید. مقصد این هفته گردشگری ما عمارت سرای کاظمی است؛ جایی که شما را به گذشته‌های نه‌چندان‌دور خواهد برد. اگر دوست دارید با خانواده و دوستان گشتی در خانه‌های قدیمی شهر بزنید تماشای این عمارت را از دست ندهید زیرا این روزها با توجه به رقابت سازندگان شهری برای تخریب خانه‌های قدیمی دیگر کمتر می‌توان از  این دست خانه‌های قدیمی و جذاب و دل‌انگیز را پیدا کرد. پس با ما همراه باشید تا شما را با عمارت سرای کاظمی و خانه‌موزه تهران قدیم آشنا کنیم.

   تاریخچه‌ عمارت قاجاری 
خیلی زودتر از آنچه فکرش را می‌کردیم دورهمی‌های خانوادگی در حیاط‌های قدیمی برای بسیاری از ما شهرنشین‌ها تبدیل به خاطره شدند. خیلی زودتر از آنچه انتظار داشتیم خانه‌های قدیمی یکی پس از دیگری بی‌صدا از کوچه و پس‌کوچه‌های این شهر کوچ کردند و حالا تعداد این خانه‌ها در محله‌ها انگشت‌شمارند. از میان همین خانه‌های انگشت‌شمار تعدادی زیادی تخریب شده‌اند و یا در حال ویرانی هستند و فقط تعداد محدودی از این خانه‌ها باقی مانده‌اند که از اقبال خوش روزگار، متولیان مربوطه آنها را شناسایی کرده و به یک جاذبه گردشگری برای بازدید عمومی تبدیل شده‌اند. یکی از این خانه‌ها که چند سالی است فعال شده، عمارت سرای کاظمی است؛ خانه‌ای قدیمی و دل‌انگیز با حس و حالی از گذشته‌های نه‌چندان دور در محله امامزاده یحیی در منطقه ۱۲ تهران. خوشبختانه خانه‌ها، راسته و گذر‌های ارتباطی در این محله هنوز بافت سنتی و قدیمی خود را حفظ کرده‌اند و بافت معماری و شهرسازی ارزشمندی دارند. در این میان در کوچه ابوالقاسم شیرازی این محله، عمارت کاظمی با معماری و ظاهری ویژه در میان خانه‌های همجوارش خودنمایی می‌کند. این بنا که قدمتی حدوداً صدساله دارد، همان عمارت کاظمی است که این روز‌ها نام خانه‌موزه تهران قدیم را هم به‌خود گرفته است. اگر کنجکاوید که از گذشته این خانه بدانید باید بگوییم که ساخت بنای عمارت کاظمی به اواسط دوران قاجار بازمی‌گردد و در دوران پهلوی اول نیز تکمیل شده است. آنطور که گفته می‌شود بنا متعلق به فردی به نام میرزا سیدکاظم بوده که در اواخر عمرش، اصطبل‌دار و وزیر دواب دربار ناصرالدین‌شاه بوده است. پدرش نیز از دولتمردان محمد‌شاه قاجار بوده و کاظمی‌های تهران و تفرش منتسب به وی هستند. از سیدکاظم تفرشی علاوه بر این خانه، مسجد و مدرسه‌ای زیبا هم در خیابان ری به یادگار مانده است که به نام بنیانگذار و واقف آن، مسجد و مدرسه کاظمیه نام دارد.


   معماری موزه تهرانی 
درباره بنای عمارت کاظمی هم خوب است بدانید ابن بنا مساحتی بالغ بر 2هزار متر‌مربع دارد که بیش از هزار و ۲۰۰متر‌مربع آن فضای باز و مابقی زیر بناست. گویا خانه فعلی بخشی از یک مجموعه مفصل‌‌تر بوده که اجزا‌ی دیگرش هم‌اکنون جدا شده‌اند. بنای فعلی دارای 2حیاط است؛ یک حیاط جنوبی در بخش بیرونی و یک حیاط شمالی که در بخش اندرونی قرار دارد. آنچه از قسمت اصلی به‌جای مانده قسمت شاه‌نشین است که یک طبقه‌ زیر و یک طبقه در رو دارد. بخش اصلی ساختمان به ارتفاع یک‌و‌نیم متر از کف حیاط بالاتر است و در بخش زیرین آن، زیرزمین خانه قرار دارد. بنا به سبک اواخر دوران قاجار تمامی عناصر خانه‌های سنتی ازجمله بیرونی، اندرونی، آب انبار، مطبخ و اصطبل را دارد. از نکات قابل توجه این خانه وجود رختشویخانه است که در آن زمان امری بسیار کم‌سابقه بوده؛ چرا که تمام مردم برای شستن لباس‌ها به چشمه‌ها و رود‌ها می‌رفتند. عمارت سرای کاظمی در سال۱۳۷۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده و در سال۱۳۸۶ تحت بازسازی و مرمت قرار گرفته است. جالب است بدانید در گذشته، معماری خانه‌ها متناسب با‌شأن صاحبخانه، نوع روابط و جایگاه اجتماعی او ساخته ‌می‌شده است. بالطبع، خانه کاظمی نیز از این قاعده مستثنا نیست. علاوه بر اصولی‌بودن کلیات خانه، توجه به جزئیات نظیر گچبری‌ها و در و پنجره‌ها نیز مدنظر قرار گرفته است. در ساختمان اصلی دو تالار در مرکز قرار گرفته‌اند. در طرفین تالارها، گوشواره‌ها قرار دارند و راهرو‌ها در طرفین گوشواره‌ها شکل گرفته‌اند. اتاق‌‌های طرفین حیاط، دارای دیوار باربر و پوشش تیرپوش با سقف تخت هستند. زیرزمین دارای طاق کلیل و آجرکاری خوش‌نقش و نفیسی است. در فضای داخلی اتاق‌ها بخش‌هایی مانند گیلویی تالار و بخاری‌ها، دارای گچبری هستند، ولی مابقی سطوح ساده‌اند. سطح نمای خارجی تالارها نیز آجرکاری ساده است که در محل رخ بام، گچبری‌های گل‌درشتی نقش بسته است.

   حیاط خانه ایرانی
این عمارت شامل نگارخانه، موزه مردم‌شناسی، تالار مشاهیر، تماشاخانه و کتابخانه تخصصی تهران‌شناسی است. در این گزارش شما را با همه این بخش‌ها آشنا خواهیم کرد. قبل از اینکه بخش‌های مختلف را معرفی کنیم اجازه بدهید چند نکته را یادآور شویم. بهتر است با دوستان یا خانواده به این عمارت بیایید؛ چراکه فضای این خانه از گلدان‌های کنار حوض، بادگیرها، درخت خم‌شده روی پلکان گرفته تا باغچه‌های زیبای حیاط فضای مناسبی برای یک دورهمی و ساعتی نشستن فراهم کرده است. حیف است در این سرا باشید و عکس از گوشه و کنار آن نگیرید به همین‌خاطر داشتن دوربین عکاسی یا تلفن همراهی که دوربین باکیفیتی دارد یکی از ملزومات این گردش و بازدید محسوب می‌شود. احتمال زیاد شما هم مثل ما همان ابتدای ورود به داخل خانه و در کنار نمای خارجی عمارت کاظمی مبهوت زیبایی این بنا می‌شوید. حیاط مستطیلی خانه، حوضی بزرگ و کم‌عمق با گلدان‌هایی که دورتا دور حوض چیده شده‌اند نمایی از این حیاط زیبا را نمایش می‌دهد. پاییز هم این حیاط و باغچه‌هایش دیدنی است.


   ارسی‌های زیبای سرای کاظمی 
 شاه‌نشین این خانه چنان زیبا ساخته شده که برای دقایقی شما را محو خود خواهد کرد. بیراه نگفته‌ایم اگر بگوییم که زیباترین بخش عمارت کاظمی، ارسی‌های زیبا و منحصر‌به‌فرد بخش شاه‌نشین است؛ شاه‌نشینی که قسمت اصلی باقیمانده از عمارت است و به ارتفاع یک و نیم متر بالاتر از حیاط قرار گرفته. پنجره‌های ارسی با شیشه‌های الوان رنگارنگش زیبایی اصلی این خانه است که نقش و نگار خیره‌کننده‌اش برای هر بیننده‌ای جالب است. از پله‌های کنار گوشواره‌ ساختمان وارد تالار اصلی ساختمان شدم. سطح نمای خارجی خانه کاظمی با آجر کاری ساده است که در نزدیک بام آن با گل‌های درشت گچی تزئین شده است. شاه‌نشین عمارت کاظمی بین یک بالاطبقه که بادگیرها در آن قرار دارند و یک پایین‌طبقه که زیرزمین خانه بوده قرار گرفته است. وارد تالار شاه‌نشین که می‌شوید گویی نقش پنجره‌های ارسی دوطرف تالار یک فرش رنگارنگ را روی زمین پهن کرده‌اند. اینجاست که بار دیگر هنر بی‌نظیر ایرانی را تحسین می‌کنید که چه زیبا پنجره‌های ارسی ایرانی طراحی شده تا عشق ایرانیان به روشنایی و آفتاب را بار دیگر تداعی کند. البته زیبایی سالن به این پنجره‌های ارسی دوطرف تالار ختم نمی‌شود و حال نوبت گچبری‌هاست که دلبری می‌کنند؛ گچبری‌هایی در راهروهای دوطرف تالار که به محل بخاری‌های ساختمان اختصاص داده شده است. آینه کاری، تلألو نور و روشنی خانه‌های ایرانی را بیش از پیش کرده است. میان لوستر‌ها هم با طرحی نزدیک به گل لاله از سقف آویزان شده‌است تا زیبایی سالن شاه‌نشین را چند برابر کند. به‌طور کلی، تزئینات بیرونی، نمای زیبای آجری، پنجره‌های ارسی و بادگیر‌ها به سبک خانه‌های یزدی از ویژگی‌های منحصر به فرد معماری عمارت کاظمی است.


   کتابخانه تخصصی تهران‌شناسی 
وقتی گفته می‌شود که اینجا موزه تهران قدیم است پس حتما باید اسناد و مدارکی باشد که بتوان ما را با تهران قدیم بیشتر آشنا کند. از این‌رو کتابخانه‌ای متفاوت را در این عمارت خواهید دید. این کتابخانه در قسمتی از طبقه همکف قرار گرفته که یک مرکز اسناد نیز در آن واقع  شده است. کتابخانه شامل کتاب‌های مجموعه تاریخ تهران، معماری هنر و همچنین تحقیقات میدانی است که میراث فرهنگی انجام داده و در واقع شناسنامه‌های ثبتی بناهاست.


   تماشاخانه عمارت
اگر به دوربین‌های قدیمی علاقه دارید حتما از این بخش عمارت بازدید کنید زیرا شهرداری تهران یک گالری کوچک از دوربین‌های عتیقه و قدیمی را در سراسر تالار به نام تماشاخانه برای بازدید عموم قرار داده است. البته جایی که صحبت از دوربین‌های قدیمی باشد نمی‌توان از عکس‌های قدیمی یاد نکرد. در این بخش تصاویری منحصر به فرد از تهران قدیم شما را به روزهای دور این شهر خواهد برد.


   موزه مردم‌شناسی 
زیرزمین سرای کاظمی با آجرکاری ظریف و نفیس خود از طرف شهرداری به موزه مردم شناسی تهران اختصاص پیدا کرده است که با چند اثر، شهر تهران قدیم را به خوبی به تصویر می‌کشد. بدون شک یکی از بخش‌های جالب توجه در عمارت کاظمی، همین موزه مردم‌شناسی است. برای ورود به زیرزمین عمارت که تمام مساحت زیربنا را در بر گرفته است، دو راه از اندرونی و بیرون وجود دارد. فرقی نمی‌کند از هر کدام که رد شوید به یک راهروی نمور و آجری با طاقچه‌هایی قدیمی می‌رسید که رویشان کوزه‌های سفالی قرار دارند. کمی جلو‌تر دری بزرگ شما را به سالن اصلی موزه مردم‌شناسی می‌رساند. این بخش مثل تمام بخش‌های دیگر آجری و البته روشن‌تر است. علاوه‌بر چراغ‌های سقفی که اینجا را روشن کرده، چند پنجره بزرگ روبه‌حیاط هم نور آفتاب را برایش هدیه آورده‌اند. سراسر دیوار و سقف زیرزمین خانه، آجرکاری ظریف و نفیسی دارد. دورتادور، مجسمه‌های مومی با چهره‌های مختلف و لباس‌های سنتی، هرکدام مشغول به کاری‌اند، یکی در حال لحاف‌دوزی، دیگری عکاسی، یکی عطاری و… . این مجسمه‌ها چنان زیبا طراحی و ساخته شده‌اند که هرآن انتظار زنده‌شدنشان را دارید. در قسمت‌های دیگر، سفره هفت‌سین و خانواده‌ای دور کرسی را خواهید دید. حتی در اتاقکی تاریک زنانی در حال طبخ نان‌ هستند که همان محل سابق مطبخ عمارت است. از قسمت‌های جالب دیگر این موزه ماکت‌هایی از نمایش زندگی در طهران قدیم است که برای لحظه‌ای همذات پنداری عجیبی با آدم‌های صد سال پیش می‌کنید. در این موزه با استفاده از ماکت‌ها و عروسک‌ها مشاغل و آداب و رسوم مردم تهران، طی ۱۵۰ سال گذشته به نمایش گذاشته شده است. همچنین با استفاده از ویترین‌های شیشه‌ای، اشیا و ابزار‌آلاتی از زمان قاجار تا دوره پهلوی اول جمع‌آوری و به نمایش گذاشته شده است. حتی تحولات پوشش در آن برهه تاریخی نیز در این موزه قابل توجه است که هم لباس سنتی دوره قاجار و هم تحول لباس‌های سنتی به لباس فرنگی مانند کلاه پهلوی، کت و شلوار و کراوات را نشان می‌دهد. از دیدن رختشویخانه عمارت غافل نشوید. گرچه دیدن این بخش موزه چنگی به دل نمی‌زند و کمی هم خوف‌برانگیز است اما تجربه تماشای آن را از دست ندهید. کجا دیگر می‌توان چنین رختشویخانه‌ای را در شهر دید و تماشا کرد؛ فضایی سیاه با دوگودی عمیق و یک آبراه بزرگ که برای خارج‌شدن آب تدارک دیده شده بود. اما در عوض تماشای موزه اسباب‌بازی‌های قدیمی کودکان ایرانی حال شما را خوب خواهد کرد. جالب است بدانید که در این موزه یک وسیله به نام تیزرو شبیه به اسکوتر امروزی قرار دارد که برای کودکان 8تا 13سال با نام عجیب معجون افلاطون در دهه 1330طراحی شده است.

   پشت‌بام خانه کاظمی 
یکی از دارایی خاطره‌انگیز و ویژگی‌های منحصر به‌فرد خانه قدیمی، پشت‌بام‌ها خانه‌ها بود؛ جایی که برای اهالی خانه حکم حیاط دوم را داشت. از خاطرات خوابیدن در پشت‌بام زیرسقف آسمان پرستاره تا چیدن ترشی‌های خوشمزه و خشک‌کردن سبزی‌های معطر هم نمی‌توان به راحتی گذشت. عمارت کاظمی هم از این پشت‌بام خاطره‌انگیز بی‌بهره نمانده و حالا این بخش از این خانه جزو دیدنی‌های آن محسوب می‌شود. برای رفتن به پشت بام خانه باید از راهروی یکی از گوشواره‌ها که به حیاط جنوبی راه دارد خارج شده و از یکی از راه‌روها بالا برویم. راه‌پله با نرده‌های چوبی زیبا و تزئینات خاص به سمت پشت‌بام ساختمان ما را می‌کشاند. شاخه‌های درخت همسایه روی این پلکان خم شده و زیبایی این بخش را دوچندان کرده است. از پشت‌بام عمارت تماشای محله و خانه‌هایش صفای دیگری دارد.

یک تیر و چند نشان 
برای رفتن به این خانه به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی کنید که بتوانید در کنار بازدید از عمارت به جاهای دیدنی محله امامزاده یحیی هم بروید زیرا این محله جاهای دیدنی کم ندارد. برای مثال در نزدیکی این عمارت خانه دبیرالملک قرار گرفته و کمی آن طرف‌تر هم خانه مهرانگیز کامبیز متعلق به یکی از نوادگان قاجار است. اگر دوست دارید در همان ایوانی بایستید که محمدعلی کشاورز در نقش پدرسالار از آنجا به فرزندانش امرو‌نهی می‌کرد، حتما سری به این خانه بزنید! خانه فخرالملوک هم این روز‌ها به سفره‌خانه و کافی‌شاپ تبدیل شده است و درصورت خستگی و گرسنگی می‌توانید آنجا را امتحان کنید.

دسترسی به عمارت 
برای دیدن خانه کاظمی باید به آدرس خیابان پانزده خرداد شرقی، محله امامزاده یحیی، کوچه ابوالقاسم شیرازی، پلاک ۶۶ بروید. 2 ایستگاه پانزده خرداد و بهارستان در خطوط یک و دو، نزدیک‌ترین ایستگاه‌های مترو به این محله هستند که از هر کدام حدود ۱۰ دقیقه پیاده‌روی خواهید داشت. می‌توانید با اتوبوس هم به ایستگاه میدان بهارستان بروید و از آنجا با تاکسی مسیر خود را تا چهارراه سیروس ادامه دهید. محله امامزاده یحیی، در محدوده طرح ترافیک قرار دارد و برای دسترسی با خودروی شخصی، یا باید طرح بخرید و یا برای روز‌های تعطیل برنامه‌ریزی کنید.