ردای جدید برای کتابخانه قدیم

پرنیان سلطانی

کتابخانه مرکزی تهران که از ابتدای دهه 40در بوستان پارک‌شهر جا خوش کرده، قدیمی‌ترین کتابخانه پایتخت به‌حساب می‌آید و بیش از نیم‌قرن است که پذیرای علاقه‌مندان به کتاب و کتابخوانی است. اما این کتابخانه قدیمی با معماری زیبا و منحصر به‌فردش تا همین چند سال پیش، حال و اوضاع خوبی نداشت؛ فرسودگی بنا و تاسیسات، بلای جان این کتابخانه شده بود و قطعی گاه و بی‌گاه برق، ترکیدگی لوله آب، مشکلات فاضلاب و نداشتن سیستم سرمایشی و گرمایشی مناسب، صدای اعضای این کتابخانه قدیمی را درآورده بود. امکان وقوع آتش‌سوزی در این کتابخانه هم مزید بر علت شد تا مسئولان نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور دست به‌کار شوند و فکری به حال بازسازی مسن‌ترین کتابخانه پایتخت کنند. نتیجه این شد که کتابخانه مرکزی تهران از سال 1394وارد فاز بازسازی و احیا شد و از شهریور‌ماه امسال دوباره درهای این کتابخانه نوستالژیک به روی مردم باز شده است. در این شماره به مناسبت روز کتاب، کتابخوانی و کتابدار، سری به کتابخانه تازه‌بازگشایی‌شده پارک شهر زدیم و از نخستین کتابخانه تهران  احوالی پرسیده‌ایم.

   کتابخانه شماره یک تهران
قدیمی‌ترین کتابخانه پایتخت فعالیت رسمی خود را از سال 1340در محدوده پارک شهر آغاز کرد؛ یعنی دقیقا 58سال پیش. در آن سال‌ها از آنجا که کتابخانه مرکزی تهران تنها کتابخانه پایتخت به‌حساب می‌آمد، محل مراجعه بسیاری از عاشقان کتاب و کتابخوانی بود. اگرچه اطلاعات دقیقی از اعضای معروف و نام‌آشنای این کتابخانه در دست نیست، اما اینطور که مرضیه یگانه، مسئول کتابخانه مرکزی تهران، می‌گوید مسئولان این کتابخانه به فکر مستندسازی اطلاعات اعضای قدیمی هستند تا به این ترتیب بدانیم در تمام این سال‌ها چه کسانی عضو قدیمی‌ترین کتابخانه مرکزی شهر تهران بوده‌اند. یگانه می‌گوید: «سال‌ها بعد از راه‌اندازی این کتابخانه و دایرشدن کتابخانه‌های دیگر در شهر، کتابخانه‌ها شماره‌گذاری شدند و به جای اسم، آنها را با شماره‌هایشان می‌شناختند. کتابخانه ما کتابخانه شماره یک تهران بود؛ این عنوان را می‌توان روی کارت‌های عضویت اعضای قدیمی کتابخانه دید. در تلاشیم تا با کمک این اعضای قدیمی، اطلاعات سال‌های دور قدیمی‌ترین کتابخانه تهران را مستندسازی کنیم».

   فرسودگی؛ بلای جان اثر سیحون
البته این قدمت به همان اندازه که جذابیت دارد، به همان اندازه هم با مشکلاتی برای مسئولان و کاربران کتابخانه همراه بود. ساختمان دوطبقه‌ای که حدود نیم‌قرن پیش هوشنگ سیحون معمار بنام ایرانی آن را بنا کرد، همواره با اعمال برخی تعمیرات سطحی به‌کار خود ادامه می‌داد تا اینکه از ابتدای دهه 90یکباره صدای فرسودگی آن بلند شد و همه را به تکاپو انداخت تا فکری به حال نخستین کتابخانه پایتخت کنند. در پنج دهه‌ای که از عمر این بنا می‌گذشت، فرسودگی ساختمان به‌دلیل قرارگرفتن در محوطه رطوبت‌زای پارک شهر در کنار ایجاد مشکلات زیرساختی ازجمله لوله‌کشی آب، فاضلاب، گاز، سیم‌کشی برق، تاسیسات سرمایشی و گرمایشی و... رفته‌رفته باعث ایجاد اختلال در فعالیت‌های این کتابخانه قدیمی شد و مسئولان نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور را به فکر مرمت و بازسازی این بنا انداخت. اینطور که مدیران این نهاد می‌گویند ساختمان کتابخانه مرکزی تهران از زمان تاسیس، تعمیر اساسی نشده و تمام زیرساخت‌های آن فرسوده و ناکارآمد شده بود. از آنجا که ساختمان دارای تاسیسات فرسوده هم ناایمن است، تصمیم بر این شد که این کتابخانه هرچه سریع‌تر بازسازی شود.
البته بحث بازسازی و تعمیر بنای این کتابخانه در اواسط دهه 80  و پس از انتقال مدیریت کتابخانه به نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور هم مطرح شده بود اما آن زمان کار بازسازی نخستین کتابخانه تهران به‌دلیل نبود اعتبارات لازم و ارزش میراث فرهنگی این بنا به تعویق افتاد تا در نهایت از اواخر سال 93فعالیت کتابخانه رسما تعطیل و کار بازسازی و احیای بنا آغاز شد.

   بازسازی به شرط حفظ‌اصالت و ارزش
قطعی‌های مکرر برق، ترکیدگی لوله‌های آب، مشکلات فاضلاب، نداشتن سیستم سرمایشی و گرمایشی مناسب، احتمال وقوع آتش‌سوزی و دیگر مشکلاتی که گریبان مسن‌ترین کتابخانه تهران را گرفته بود، باعث شد تا سرانجام نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور و سازمان میراث فرهنگی بر سر ضرورت بازسازی کتابخانه مرکزی تهران به توافق برسند. براساس گفته‌های مسئولان نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، سازه کتابخانه مرکزی شهر آن‌قدر آسیب‌دیده و فرسوده بود که معقولانه‌ترین راه برای رفع مشکلات آن، تخریب کامل و از نوساختن بنا بود. اما از آنجا که سازمان میراث فرهنگی این ملک را دارای ارزش میراثی می‌دانست، فقط با شرط حفظ سازه اصلی و اصالت و ارزش تاریخی بنا اجازه این بازسازی را صادر کرد. نتیجه این شد که نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور پس از گشایش اعتباری از محل دریافت نیم‌درصد شهرداری‌ها، عملیات مرمت، مقاوم‌سازی و تجهیز کتابخانه مرکزی پارک شهر را با بودجه‌ای بالغ بر 152میلیارد ریال در سال 1394آغاز کرد. این بازسازی در 2فاز مقاوم‌سازی ساختمان و تغییر دکوراسیون و معماری داخلی انجام شد تا نخستین کتابخانه پایتخت در شهریور‌ماه سال‌جاری، ردایی تازه به تن کند. یگانه، مسئول کتابخانه مرکزی تهران، می‌گوید: «در این بازسازی ظاهر بنا کاملا حفظ شده و تمام 40طاق ضربی و گنبدی‌شکل و کاشی‌های ساختمان کتابخانه به همان شکل باقی مانده‌اند. اما داخل این بنا به‌طور کامل بازسازی شده و در طراحی صورت گرفته، سعی شده بیشترین بهره‌برداری از فضای زیربنایی موجود صورت بگیرد».

   از سالن‌های مطالعه مجزا تا نمازخانه
با این بازسازی اگرچه تغییری در زیربنا و مساحت نخستین کتابخانه شهر تهران به‌وجود نیامد اما با بهترین بهره‌برداری از فضای موجود، کتابخانه مرکزی تهران به استانداردهای روز کتابخانه‌ای تجهیز شد. اینطور که یگانه، مسئول کتابخانه می‌گوید، هم‌اکنون یک بخش ساختمان دوقلوی کتابخانه به سالن مطالعه و مخازن کتاب اختصاص دارد و بخش دیگر به سالن اجتماعات تبدیل شده است، ضمن اینکه در ساختمان دوطبقه کتابخانه که تا پیش از بازسازی فقط یک سالن مطالعه داشت، 2سالن مجزا برای مطالعه همزمان بانوان و آقایان درنظر گرفته شده که هر کدام از این سالن‌ها به قفسه‌هایی برای گذاشتن وسایل شخصی مراجعه‌کنندگان مجهز شده است. ایجاد نمازخانه و سرویس‌های بهداشتی برای بانوان و آقایان، نصب آسانسورهایی برای ارتباط راحت‌تر مراجعه‌کنندگان بین طبقه منفی یک و همکف، ایجاد موتورخانه و تجهیز کتابخانه به امکاناتی چون گیت و کانتر پذیرش و اطلاعات، بخش پیش‌ثبت‌نام برای جلوگیری از ایجاد ازدحام، مکانیزه‌کردن روند عضویت، بخش جست‌وجوی منابع و... نیز از دیگر امکانات اضافه‌شده به قدیمی‌ترین کتابخانه پایتخت بعد از بازسازی است.

   اضافه‌شدن بخش‌های جدید
البته در جریان این بازسازی اتفاقات خوب دیگری هم برای این کتابخانه افتاده است، ازجمله اینکه 3بخش جدید در این کتابخانه دایر شده است. یکی از این بخش‌ها، بخش محققین است که با متراژ 48مترمربع برای استفاده پژوهشگران درنظر گرفته شده است. در این بخش پژوهشگران می‌توانند در اتاق‌های انفرادی به مطالعه و پژوهش بپردازند و از خدمات ویژه این بخش ازجمله اینترنت پرسرعت استفاده کنند. بخش دیگر ایجادشده در قدیمی‌ترین کتابخانه تهران، پایگاه اطلاعاتی است که در این پایگاه، امکان دسترسی به پایگاه‌های معتبر داخلی و خارجی، جست‌وجو و بازیابی متن کامل مقالات و اطلاع‌یابی از جدیدترین دستاوردهای علمی و پژوهشی برای پژوهشگران وجود دارد. نشریات هم بخش دیگری است که به‌تازگی در قدیمی‌ترین کتابخانه تهران دایر شده و به مراجعه‌کنندگان امکان دسترسی به محتوای دیجیتال نشریات مختلف را می‌دهد. این در حالی است که در این بازسازی 2بخش کودک و نابینایان هم از فضای اصلی کتابخانه مجزا شده و به‌صورت مستقل در آمده تا مخاطبان این دو بخش برای بهره‌مندی از محتواهای تولید‌شده ویژه خودشان شرایط بهتری داشته باشند. به همه اینها افزایش متراژ مخزن مرجع و کتاب‌های غیرفارسی ازجمله کتاب‌های عربی، انگلیسی، فرانسوی، آلمانی و روسی را هم اضافه کنید تا دست‌تان بیاید این تغییر دکوراسیون اساسی تا چه اندازه در زنده‌کردن فضاهای مرده نخستین کتابخانه تهران نقش داشته است.

   پیش‌بینی 15هزار نفری اعضا
حالا این کتابخانه که فقط 2‌ماه از بازگشایی‌اش می‌گذرد، دارای 3هزار عضو فعال است که برآورد شده این تعداد در آینده‌ای نزدیک به 15هزار نفر برسد. این در حالی است که به گفته یگانه، تعداد اعضای فعال کتابخانه مرکزی تهران تا پیش از تعطیلی و انجام عملیات مرمت و بازسازی، 7هزار و 500نفر بود؛ یعنی اگر پیش‌بینی‌ها درست از آب در بیاید، بازسازی ساختمان نخستین کتابخانه پایتخت باعث افزایش 2برابری مخاطبان این کتابخانه خواهد شد.

پاتوق پنجاه‌وهشتساله اهل کتاب
از همان سال 1339که ساخت‌وساز پارک شهر به‌عنوان نخستین بوستان پایتخت در فضایی 25هکتاری آغاز شد، نخستین کتابخانه پایتخت هم در دل این بوستان قدیمی به‌وجود آمد. این کتابخانه که ابتدا در محل سابق دفتر پارک راه‌اندازی شد، سال 1340با 3هزار و 800جلد کتاب به محل فعلی سفره‌خانه سنتی پارک‌شهر نقل مکان کرد و رسما افتتاح شد. در سال 1343کلنگ ساختمان جدید کتابخانه با زیربنای 2هزار و 830مترمربع در ضلع جنوب‌غربی پارک‌شهر به زمین زده شد و درنهایت از آبان‌ماه سال 1350قدیمی‌ترین کتابخانه تهران به محل کنونی‌اش انتقال یافت. این کتابخانه تا سال 1394بدون وقفه پاتوق علاقه‌مندان به کتاب و کتابخوانی بود تا اینکه در این سال مورد بازسازی قرار گرفت؛ احیا و بازسازی‌ای که حدود 4سال به طول انجامید و سرانجام در این کتابخانه نوستالژیک در پنجم شهریور‌ماه امسال به روی عاشقان کتاب باز شد. گفته می‌شود معماری ساختمان منحصر به فرد و زیبا با طاق‌های ضربی و گنبدی شکل و کاشی‌کاری‌های چشم‌نواز کتابخانه مرکزی تهران، کار هوشنگ سیحون، معمار نامدار ایرانی است. درباره مالکیت این کتابخانه هم باید گفت که کتابخانه شماره یک تهران تا سال 1352توسط سازمان کتابخانه‌های عمومی شهر تهران وابسته به شهرداری اداره می‌شد و از آن سال اداره آن بر عهده وزارت فرهنگ و هنر و بعد از آن وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بود. در فاصله سال‌های 1373تا 1384کتابخانه مرکزی شهر هم مانند سایر کتابخانه‌های عمومی استان تهران در اختیار اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان تهران قرار گرفت تا اینکه از سال 1384 اداره آن به نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور واگذار شد.

امکانات قدیمی‌ترین  کتابخانه شهر از نگاه اعداد
کتابخانه مرکزی تهران پس از بازسازی به یک کتابخانه بزرگ و مجهز تبدیل شده است؛ کتابخانه‌ای که حالا دارای 2سالن مطالعه مجزا برای آقایان و خانم‌هاست و با بخش‌های جدیدی ازجمله بخش کودک، بخش نابینایان، بخش محققین، بخش نشریات و... بیش از پیش در خدمت علاقه‌مندان به مطالعه است. در ادامه امکانات قدیمی‌ترین کتابخانه پایتخت را از نگاه اعداد خواهید دید.

170 نفر ظرفیت سالن اجتماعات
در کنار ساختمان اصلی کتابخانه یک سالن وجود دارد که از آن برای برگزاری مراسم و همایش‌ها استفاده می‌شود. ظرفیت این آمفی‌تئاتر یا سالن اجتماعات 170نفر است. ضمن اینکه کتابخانه 58ساله تهران یک سالن جلسات با ظرفیت 50نفر هم دارد که مجهز به سیستم صوتی و تصویری پیشرفته است.

2سالن مجزا، سهم علاقه‌مندان به مطالعه
تا پیش از بازسازی، کتابخانه پارک‌شهر فقط یک سالن مطالعه برای علاقه‌مندان به کتابخوانی داشت؛ برای همین خانم‌ها و آقایان یک روز در میان از این سالن استفاده می‌کردند اما حالا این کتابخانه دارای 2سالن مطالعه مجزا برای بانوان و آقایان است که به‌ترتیب 130و 160نفر ظرفیت دارند.

35000کتاب در مخازن
کتابخانه مرکزی تهران دارای 35هزار جلد کتاب با عناوین و دسته‌بندی‌های مختلف است؛ ضمن اینکه در این کتابخانه قفسه‌هایی برای کتاب‌های مرجع فارسی و سایر زبان‌ها هم وجود دارد که هم‌اکنون دارای 4هزار نسخه کتاب مرجع فارسی و 8هزار نسخه کتاب غیرفارسی است.

500نسخه کتاب بریل
مسن‌ترین کتابخانه پایتخت پس از بازسازی به بخش نابینایان هم مجهز شده است که در این بخش 500نسخه کتاب به خط بریل و 8هزار و 500نسخه کتاب گویا وجود دارد. در این بخش برای راحتی اعضای نابینا دستگاه برجسته‌نگار، درشت‌نما و تایپ هم گذاشته شده است.

12000 کتاب کودک، 50نوع اسباب‌بازی
بخش کودک هم یکی دیگر از بخش‌های کتابخانه مرکزی شهر است. در این بخش علاوه بر 12هزار نسخه کتاب کودک و 10عنوان نشریه ویژه این گروه سنی، 50نوع اسباب‌بازی هم وجود دارد. کودکان با عضویت در این بخش می‌توانند در کلاس‌های قصه‌گویی، اوریگامی، آشنایی با ادبیات کهن و... هم شرکت کنند.

80 نوع نشریه در بخش نشریات
بخش محققین و پایگاه‌های اطلاعاتی هم از دیگر بخش‌های کتابخانه پارک شهر است. در این بخش محققان و دانشجویان می‌توانند از خدمات ویژه ازجمله فضای اختصاصی و اینترنت پرسرعت بهره‌مند شوند و به پایگاه‌های معتبر داخلی و خارجی دسترسی پیدا کنند. این کتابخانه یک بخش دیگر به نام نشریات هم دارد که در آن 80عنوان نشریه به اشتراک گذاشته می‌شود.

جمعه و شنبه،عضویت رایگان!
هر شهروند علاقه‌مند به کتاب و کتابخوانی برای عضویت در کتابخانه مرکزی شهر باید مبلغ 30هزار تومان بپردازد اما جمعه و شنبه پیش‌رو به‌مناسبت روز کتاب و کتابخوانی عضویت در این کتابخانه به‌صورت رایگان انجام می‌شود و متقاضیان فقط با پرداخت مبلغ 10هزار تومان هزینه صدور کارت، عضو یکساله قدیمی‌ترین کتابخانه پایتخت خواهند شد. پس اگر قصد ثبت‌نام در این کتابخانه را دارید، حتما ظرف فردا و پس‌فردا با در دست‌داشتن مدارک شناسایی‌تان به قدیمی‌ترین کتابخانه پایتخت بروید. اینطور که مسئولان کتابخانه می‌گویند در روزهای دیگر سال، خانواده‌های شهدا، بازنشستگان، افراد دارای کارت منزلت، بسیجیان فعال و... می‌توانند با تخفیفات ویژه عضو کتابخانه شوند؛ ضمن اینکه عضویت در این کتابخانه برای کودکان همواره رایگان و برای نوجوانان نیم‌بهاست.

نشانی: خیابان وحدت اسلامی، خیابان بهشت، ورودی شماره 4 پارک‌شهر
 شماره تماس: 55163830
ساعت کار: همه روزه از شنبه تا جمعه (جز ایام تعطیل رسمی) از ساعت 7:30تا 22