چالش احیای دریاچه ارومیه ادامه دارد

زهرا رفیعی _ خبر‌نگار

حلقه‌های زنجیری که گریبان دریاچه ارومیه را محکم و تنگ گرفته و قصد نابودی آن را دارد روزبه‌روز بیشتر می‌شود و پروژه‌هایی که به‌دنبال احقاق حقابه ارومیه است به کندی و در وسعت کمتر در حال اجراست.
طرح کاهش 40‌درصدی مصرف آب در بخش کشاورزی حوضه آبریز دریاچه ارومیه از جمله مواردی است که در سال‌های اخیر در برخی از نقاط حوضه آبریز ارومیه اجرایی شده است. اجرای این طرح در برخی از نقاط مثل پایاب سد حسنلو به ادعای مجریان آن،  با کاهش 65درصدی مصرف آب مواجه بود و در برخی نقاط دیگر به‌دلیل تفاوت در نوع محصول،  بین 29 تا 35درصد کاهش داشت. با خشک‌شدن دریاچه ارومیه و ایجاد کانون‌های گردوغبار نمکی،  کشاورزان و شهرنشینان به جدی‌بودن تبعات محیط‌زیستی  اختصاص نیافتن سهم دریاچه از آب‌های سطحی و زیرزمینی پی‌بردند. با این حال حتی ایجاد ستاد احیای دریاچه ارومیه و تزریق هزاران میلیارد تومان به طرح‌های نجات دریاچه هنوز به نتیجه مطلوب نرسیده است. دریاچه‌ای که در عمر هزاران‌ساله خود،  روی خشکیدگی را ندیده بود،  حالا برای رسیدن به تراز اکولوژیک (1274.1 متر از سطح دریا) چشم به آسمان دارد تا بلکه مانند بهار امسال یک‌میلیارد و 400 میلیون متر مکعب آب بدون دخالت انسان به سمتش سرازیر شود. کشاورز حاضر نیست از حقابه مکتسبه‌ای که سال‌ها از اجدادش و پس از اصلاحات ارضی به ارث برده،  دست بردارد،  شرایط اقتصادی‌اش نیز ایجاب می‌کند با همان آب تا آنجا که می‌تواند و زمین دارد بکارد. اگر حرفی از تغییر الگوی کشت نیز زده شود به خرید تضمینی محصول می‌اندیشد.
هفته گذشته همایشی با حضور مراکز علمی مرتبط با احیای دریاچه ارومیه برگزار شد و گزارش‌هایی از چند مرجع دانشگاه ارومیه،  تبریز،  وزارت نیرو و جهادکشاورزی و همچنین هواشناسی ارائه شد و منتقدین هر بخش از پنل‌های این همایش،  نظرات خود را ارائه کردند. 

فرمول کاهش 40 درصدی در همه‌جا یکسان نیست
میرحسین سیدجعفری،  نماینده آب منطقه‌ای آذربایجان شرقی در ستاد احیای دریاچه ارومیه و از منتقدین نحوه اجرای پروژه‌ احیای دریاچه ارومیه،  در گفت‌و‌گو با همشهری گفت: کاهش 40درصدی مصرف آب در بخش کشاورزی جزو پروژه‌های 26گانه کارگروه ملی احیای دریاچه ارومیه است. به گفته او،  قرار است سالی 8درصد از مصارف این بخش کم شود که با راه‌اندازی شبکه مدرن آبرسانی زیر پایاب سد‌ها،  این سیاست اجرا شده است. ولی از آنجایی که ملزومات این طرح‌ها فراهم نبود،  به‌طور متوسط در 5سال اخیر 30درصد مصرف آب را کاهش داده‌ایم و از آنجا که کنترل دهانه سد در اختیار دولت است،  به راحتی می‌توان حجم آب تنظیم شده را به کشاورزان اختصاص داد.
وی با اشاره به اینکه ستاد احیای دریاچه ارومیه باید پروژه‌ها را به‌گونه‌ای اجرا کند که کشاورزان نیز با تنش آبی مواجه نشوند، گفت: کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی تا حدودی موفقیت‌آمیز بوده است، اما موفق‌نبودن کامل این طرح، ناشی از مقاومت جامعه محلی است. کشاورزان می‌‌پرسند با چه فرمولی کاهش 40درصدی مصرف آب را برای بخش کشاورزی تجویز کرده‌اید؟ آیا میزان مصرف آب در پایاب سد علویان که 100درصد پوشش باغی دارد، با پایاب زرینه‌رود که انگور و گندم در آن کشت می‌شود، یکسان است. به گفته این منتقد، شیوه اجرای پروژه احیای دریاچه ارومیه، کاهش 8درصدی مصرف سالانه آب در بخش کشاورزی باید همزمان با کاهش هدر‌رفت آب در شبکه آبیاری باشد. به‌گونه‌ای که مشخص باشد کشاورز بهره‌بردار در بالادست نمی‌تواند آب پایین‌دست را قطع کند. در پایین‌دست سدهای احداث‌شده بر دریاچه ارومیه، 2نوع کشاورزی انجام می‌شود؛ کشاورزی دیم که با احداث سد به کشاورزی غرقابی تبدیل شده و در نتیجه آن اراضی کشاورزان «توسعه» یافته است. همچنین کشاورزانی که تا پیش از این حقابه‌شان از رود‌ها، کفاف محصولات را نمی‌داد، آب تکمیلی تامین‌شده از سد‌ها باعث «بهبود» اراضی‌شان شده است.

80درصد زمین‌های کشاورزی سنتی است 
به گفته نماینده آب منطقه‌ای آذربایجان در ستاد احیای دریاچه ارومیه، در حوضه آبریز دریاچه ارومیه، بیشتر اراضی از این دو حال خارج نیستند. یا بهبود‌یافته‌اند یا توسعه داده شده‌اند. وی گفت: ایجاد سازه برای رساندن آب به کشاورزان تحت عنوان شبکه آبرسانی مدرن به‌گونه‌ای است که کشاورز نمی‌تواند نسبت به کمیت آبی که دریافت می‌کند، مدعی باشد.
وزارت نیرو با این افراد به‌گونه‌ای قرار‌داد بسته ‌که درصورت نیاز و صلاحدید جدید مدیریت آب می‌تواند تغییر کند. اما مسئله این است که این نوع از مدیریت تنها برای حدود 20درصد از اراضی قابل اعمال است. آن‌هم چندان چنگی به دل نمی‌زند. این اراضی بیشتر در پایاب 2 سد در استان آذربایجان شرقی و 5سد در آذربایجان غربی قرار دارند.
صحبت این متخصص ناظر بر «حق مکتسبه‌» کشاورز است که روز گذشته مسعود تجریشی، رئیس ستاد احیای دریاچه ارومیه در گفت‌وگو با همشهری بدان اشاره کرد و گفت که این حق مکتسبه باعث می‌شود دولت نتواند به کشاورز بگوید در زمینش و با حقابه‌اش محصول آب‌بری مانند خربزه نکارد.  میرحسین سیدجعفری، نماینده آب منطقه‌ای آذربایجان شرقی در ستاد احیای دریاچه ارومیه گفت: 80درصد زمین‌های کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه سنتی است. برای مدیریت این بخش ماده18 قانون توزیع عادلانه آب کاربرد دارد که براساس آن کسی حق ندارد حقابه کسی را تصرف کند. حقابه متصل به زمین است و مالک نمی‌تواند آن را به کسی دیگر بفروشد. در نتیجه تغییر کاربری این زمین‌ها ممنوع است. وی با اشاره به اینکه در دهه‌های اخیر برای بهبود بهره‌وری در زمین‌های کشاورزی سنتی کار جدی انجام نشده است، گفت: کشاورزان زمین‌های سنتی، خودشان بند‌ها و مسیل‌ها را با گونی و سنگ و... هدایت کرده‌اند و اگر مشکلی بوده با هم لایروبی انجام داده‌‌اند. ارائه روش‌های دانشگاهی برای زمین‌های کشاورزی صرفا متدولوژی است ولی در عمل کشاورز فقط به حقابه و زمینش تعلق خاطر دارد که هر دو اینها با اقتصاد و معیشت کشاورز در ارتباط است. در دشت مرند کفگیر به ته دیگ خورده است و وقتی جامعه علمی به کشاورز می‌گوید تا 15سال دیگر کشاورزی نخواهی داشت، می‌گوید: «قبول دارم ولی من الان نان به سفره ندارم که بچه‌ام بخورد چرا باید به 15سال دیگر فکر کنم.»

   نوبت بازی ذینفعان

میرحسین سیدجعفری با تأکید بر اینکه برای حکمرانی خوب آب باید برای معیشت کشاورز برنامه‌ریزی کرد گفت: زمان تصمیم‌گیری از بالا به پایین گذشته است. گفتمان غالب در دنیا این است که ذی‌نفعان در تصمیم‌گیری درباره مسئله آب باید دخیل باشند. مناقشات محلی و اجتماعی باید برطرف شود؛ به‌طور مثال برنامه‌ پیشنهاد کرده‌اند که با فلان روش آبیاری در دشت سراب 160میلیون مترمکعب آب ذخیره می‌شود، اما چه تضمینی وجود دارد که در شهرستان هریش تمام آب ذخیره شده استفاده نشود. در شرایط فعلی عملا در بالادست آبی بدون استفاده باقی نمی‌ماند. کشاورزان سنتی تا آخرین قطره سهم‌شان برای کشت علوفه زیر درختان میوه نیز از آب استفاده می‌کنند. تا زمانی که معیشت کشاورز تامین نشود و آگاهی عمومی کشاورز نسبت به وضعیت کلی آب در حوضه آبریز ارومیه به‌طور شفاف افزایش نیابد به نتیجه نخواهیم رسید. کشاورز تبریزی و اسکویی باید بداند اگر گرد و خاک حاوی نمک از منطقه خور‌خور شروع می‌شود درصورت همراهی نکردن و عدم‌احیای دریاچه ارومیه به زمین‌های کشاورزی او نیز خواهد رسید. گزارش همایش‌ نقد و بررسی عملکرد ستاد احیای دریاچه ارومیه نشان داد با تمام کارهایی که در این سال‌ها انجام شده و هزینه‌های بسیار زیادی که برای جبران خسارات به طبیعت پرداخت شده هنوز راه بسیار زیادی در پیش است. به‌گفته مسعود تجریشی، مدیر دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه امسال کشاورزان 15هزار هکتار به اراضی زیرکشت اضافه کرده‌اند. او در نشست تخصصی نقد و بررسی عملکرد ستاد دریاچه ارومیه درباره کاهش 40درصدی مصرف آب در این حوضه آبریز گفت: مطالعات نهاد‌های علمی مرتبط با این ستاد نشان می‌دهد که این کار شدنی است. هم‌اکنون در سد حسنلو توانسته‌ایم 65درصد مصرف آب را در بخش کشاورزی کم کنیم. در سال گذشته به‌طور متوسط 29درصد از پایاب را در بخش کشاورزی بدون ایجاد مشکل اجتماعی کم کرده‌ایم. این تلاش، جمعی است.