گزارش
بررسی ابعاد و تأثیر اجرای طرح «قاضی مدرسه» بر کاهش آسیب‌های اجتماعی و پیشگیری از جرم میان کودکان و نوجوانان
الفبای حقوق پای تخته سیاه
چند روز پیش، رئیس‌کل دادگستری هرمزگان از اجرای طرحی با عنوان «قاضی مدرسه» در این استان خبر داد و گفت که این طرح به‌طور جدی با همکاری اداره کل آموزش و پرورش استان برای ارتقای سطح آگاهی‌های حقوقی دانش‌آموزان و شناخت آسیب‌های احتمالی در مدارس استان در حال اجراست. طرحی که به گفته وی مورد استقبال دانش‌آموزان و والدین آنها قرار گرفته، یکی از طرح‌های مهم در دست اجراست و یکی از اهداف آن آگاهی‌بخشی به دانش‌آموزان درباره عواقب خشونت و بزهکاری است. سابقه طرح «قاضی مدرسه» البته به چند سال قبل‌تر بازمی‌گردد. سال 91بود که معاون پیشگیری از وقوع جرم قوه قضاییه از اجرای این طرح در تمامی استان‌های کشور خبر داد و جامعه حقوقی کشور و بسیاری از خانواده‌ها را امیدوار کرد که با اجرای دقیق آن، شاهد تحول در زمینه پیشگیری از وقوع جرم و کاهش آثار آسیب‌های اجتماعی باشند اما اخباری که از گوشه و کنار کشور به گوش می‌رسید از این حکایت داشت که این طرح آنطور که باید مورد توجه آموزش و پرورش قرار نگرفته و تنها در برخی از استان‌ها اجرایی شده است. حالا اما اقدام آموزش و پرورش استان هرمزگان به پیگیری و اجرای جدی این طرح، نوید این را می‌دهد که طرح «قاضی مدرسه» قرار است بار دیگر به سیستم آموزشی برگردد تا در شرایط کنونی جامعه یکی از راهکارهای مهم برای پیشگیری از سرعت افزایش جرم و بزه و آسیب‌های اجتماعی در میان کودکان و نوجوانان باشد. اما اساس این طرح چیست؟ اجرای آن چگونه است و چطور می‌تواند در پیشگیری از جرم مؤثر واقع شود؟ هاله‌السادات سرّی، وکیل پایه یک دادگستری و عضو انجمن حمایت از حقوق کودکان در گفت‌وگو با همشهری از جزئیات طرح «قاضی مدرسه» می‌گوید و نقش آگاهی کودکان و نوجوان نسبت به مسائل حقوقی مربوط به‌خود در زندگی آینده آنها.
فایده آموزش مسائل حقوقی به نوجوانان و کودکان مخصوصا در مدارس چیست؟
آموزش چنین مسائلی در مدارس از اهمیت بسزایی برخوردار است و از جهات مختلفی هم می‌توانیم آن را مورد بررسی قرار دهیم؛ اولا اینکه درخصوص آموزش مسائل حقوقی به دانش‌آموزان، نباید صرفا به‌عنوان دانش‌آموز به این افراد نگاه کنیم و باید آگاه‌سازی و آموزش حقوقی به افراد زیر 18سال را مدنظر قرار دهیم؛ یعنی یک فرد زیر 18سال باید بداند که از چه حقوقی و در کنار آن از چه حمایت‌های قانونی برخوردار است. از این جهت افراد زیر 18سال را باید مدنظر قرار دهیم که طبق قوانین موجود، افراد زیر 18سال را تحت عنوان کودک و نوجوان می‌توانیم تعریف کنیم؛ به همین دلیل قانونگذار آنها را نیازمند حمایت ویژه دانسته است. پس خود کودک و نوجوان باید نسبت به این حمایت قانونی آگاه باشد و بداند که در کجاها قانونگذار از او حمایت می‌کند. با این آگاهی و دانش او می‌تواند وارد جامعه شود و این دانش می‌تواند به او در ادامه مسیر زندگی کمک زیادی کند. به‌طور کلی آگاه‌سازی دانش‌آموزان نسبت به حقوق خود، هم برای خودشان مهم است و هم به‌دنبال آن برای خانواده‌ها دانش‌افزایی دارد و به‌دنبال آن مربیان و معلمان نیز نیازمند این هستند که با حقوق کودکان و نوجوانان آشنا باشند و نسبت به رعایت این حقوق خود را ملزم بدانند.
قرار است با انجام چنین آموزش‌هایی به چه اهدافی برسیم؟
آموزش مسائل حقوقی از جهات مختلف اهمیت زیادی دارد که مهم‌ترین آن پیشگیری از جرم است. بچه‌هایی که در این سن هستند ممکن است علاوه بر خانه و مدرسه در محیط‌های مختلفی رفت‌وآمد داشته باشند؛ محیط‌هایی نظیر آموزشگاه‌های مختلف، باشگاه‌های ورزشی، اماکن عمومی مثل پارک و سینما و... . پس هم باید بدانند که چه حقوقی دارند و هم باید آگاه باشند که در این محیط‌ها ممکن است چه مسائل خطرسازی در کمین‌شان باشد و همچنین از مشکلاتی که ممکن است آنها را تهدید کند، آگاه باشند و آگاهانه در محیط‌های عمومی رفت‌وآمد کنند. بچه‌ها باید بدانند که انجام یکسری رفتارهایی از سوی افراد بزرگسال نسبت به آنها یا انجام برخی کارها توسط خودشان، افعال مجرمانه است. شاید خیلی از بچه‌ها از اینکه عملی مجرمانه است، خبر ندارند و ممکن است کاری انجام دهند و بعدا متوجه شوند که این عمل جرم بوده است. اگر ما بتوانیم درباره رفتارهای پرخطری که این گروه سنی را تهدید می‌کند به آنها اطلاعات و دانش لازم را بدهیم و آنها مورد آموزش قرار بگیرند که در موقعیت‌های پرخطر چه کاری باید بکنند و چه نکنند و آنها را با عمل مجرمانه و همچنین نتیجه آن که ممکن است مجازات یا اقدام تربیتی باشد، آشنا کنیم، این مسئله به‌تنهایی می‌تواند بخشی از مسئله پیشگیری از جرم باشد؛ چراکه بچه‌ها با این کار، آگاه می‌شوند و از عواقب برخی از جرایم باخبر شده و در نتیجه ممکن است از انجام آن خودداری کنند و در محیط‌های پرخطر تصمیم درست را بگیرند. از طرفی آموزش مسائل حقوقی کمک می‌کند که بچه‌ها وقتی بزرگ‌تر شده و وارد محیط‌های کاری و اجتماعی می‌شوند، افراد قانونمداری شده و نسبت به قانون پایبندتر باشند که این باعث می‌شود که برای جامعه مفید باشند. پس آموزش مسائل حقوقی به بچه‌ها از اهمیت زیادی برخوردار است و سود آن را در نهایت کل جامعه می‌برد.
این مسائلی که به آنها اشاره کردید، چه هستند و چه خطراتی ممکن است کودکان و نوجوانان را تهدید کند؟
به‌عنوان مثال مطابق قانون حمایت از کودکان و نوجوانان مصوب ۱۳۸۱هر نوع اذیت و آزار کودکان و نوجوانان که موجب شود به آنان صدمه جسمانی یا روانی و اخلاقی وارد شود و سلامت جسم یا روان آنان را به مخاطره اندازد، نادیده گرفتن عمدی سلامت و بهداشت روانی و جسمی و همچنین ممانعت از تحصیل ممنوع بوده و برای آن مجازات تعیین شده است؛ لذا کودکان و نوجوانان درصورت اطلاع از این قوانین اگر در خانواده، مدرسه یا محیط‌های دیگر آموزشی و تفریحی دچار مشکل شدند، با آگاهی‌ای که دارند می‌توانند مانع تضییع حقشان شده و درصورت لزوم در مراجع قضایی پیگیری‌های لازم را انجام دهند. همچنین خانواده‌ها یا مسئول مدرسه باید بدانند که کودکآزاری از جرایم عمومی بوده و احتیاج به شکایت شاکی خصوصی ندارد. پس اگر متوجه کودکآزاری درخصوص هر کودکی شدند، می‌توانند آن را به مراجع انتظامی یا قضایی اطلاع دهند یا با تماس با خط ۱۲۳ که متعلق به اورژانس اجتماعی است، از مشاوره‌های لازم برخوردار شوند که آگاهی به این موارد، برای کودکان و نوجوانان مفید و سودمند است. دانش‌آموزان مدرسه درصورتی که بدانند یک فحاشی ساده جرم بوده و ضرب و جرحی که منجر به شکستگی سر یا دست همکلاسی خود شود، علاوه بر مجازات مقرر قانونی، مستلزم پرداخت دیه نیز هست و نیازمند حضور وی در مراجع قضایی، تا حد زیادی از انجام اقدامات اینچنینی پرهیز خواهند کرد. از طرف دیگر نوجوانان باید بدانند که در صورت انجام عملی که در قانون برای آن جرم تعیین شده در دادسرا و دادگاه ویژه اطفال به موضوعشان رسیدگی می‌شود.
طرح «قاضی مدرسه» چند سال پیش قرار بود در مدارس انجام شود. این طرح چگونه انجام شد و هدف آن چه بود و آیا نتیجه‌بخش بود؟
این طرح با هدف پیشگیری از وقوع جرم در مدارس انجام شد که در جریان آن قضات در مدارس حاضر می‌شدند تا در گفت‌وگوهای صمیمانه با دانش‌آموزان، آنها را با مسائل حقوقی مربوط به‌خودشان آشنا کنند. این طرح به‌صورت آزمایشی در چند مدرسه منتخب در کشور انجام شد و هر چند نتیجه آن به‌صورت آمارگونه اعلام نشد اما صحبت‌ها و مصاحبه‌ای که درباره آن انجام شد، نشان می‌داد که طرح کاملا مفید بوده و قطعا ادامه دادن این طرح و گسترش و استمرار آن، کاملا مفید است؛ چراکه حضور قضات در مدرسه، مخصوصا قضاتی که در زمینه کودکان کار کرده‌اند و به خطرات، جرایم و آسیب‌هایی که پیش روی آنهاست به خوبی آگاهی دارند و می‌توانند با بچه‌ها ارتباط خوبی برقرار کنند و دانش خود را به‌صورت مستقیم به بچه‌ها انتقال دهند، می‌تواند کمک زیادی به اهداف پیش‌بینی شده طرح و مخصوصا پیشگیری از جرم کند. این طرح به‌نظر من طرح بسیار خوبی است و ادامه و گسترش آن در سراسر مدارس کشور از اهمیت زیادی برخوردار است.
مسائلی که علاوه بر نوجوانان، عموم جامعه نیز باید از آنها آگاهی داشته باشند، در چه زمینه‌هایی است و جایگاه آموزش همگانی حقوق عمومی را در جامعه و هم‌اکنون چگونه می‌بینید؟
به‌صورت کلی، داشتن آگاهی و دانش حقوقی برای همه افراد جامعه مفید است و به‌نظر می‌رسد که شرایط موجود جامعه، ایجاب می‌کند که حقوقدانان و مشاوران در زمینه آموزش حقوق عمومی به افراد جامعه احساس وظیفه بیشتری کرده و وارد عرصه شوند. اما درخصوص کودکان و نوجوانان باید بدانیم که محیط‌هایی که کودکان و نوجوانان بیشتر با آنها ارتباط دارند و بیشتر از آن محیط‌ها اثرپذیری دارند، وظیفه بیشتری در آموزش مسائل حقوقی به کودکان دارند. خانواده به‌عنوان هسته اولیه‌ای که کودکان در آن رشد می‌کنند درصورت داشتن چنین دانشی می‌تواند کمک شایانی به کودکان در این زمینه کند. پس از آن، محیط آموزش و مدرسه است که می‌تواند این مسائل را به دانش‌آموزان منتقل کند و در کنار آنها رسانه‌ها نیز وظیفه چنین آموزشی دارند. به‌خاطر داشته باشیم که نوجوانان بخشی از اطلاعات خود را از رسانه‌ها می‌گیرند و به نوعی نسبت به رسانه‌ها اثرپذیری دارند؛ بنابراین رسانه‌ها نیز می‌توانند در قالب برنامه‌هایی که بچه‌ها علاقه دارند، آموزش‌هایی را به آنها ارائه دهند که این مسئله نیز می‌تواند در بالابردن سطح آگاهی آنها نسبت به مسائل حقوقی مؤثر بوده و از بسیاری از آسیب‌های اجتماعی پیشگیری کند.
بهترین راهکار برای آشنایی نوجوان با مسائل حقوقی چیست؟ برخی معتقدند که گنجاندن این نکات به‌عنوان یکی از دروس نیز می‌تواند نتیجه‌بخش باشد.
آموزش مبانی حقوقی در لابه‌لای واحدهای درسی، نظیر آشنا کردن آنها با مفاد پیمان‌نامه کودک بسیار خوب است. چون درخصوص پیمان‌نامه حقوق کودک باید گفت که تقریبا اکثر کشورهای جهان به آن پیوسته‌اند و ازجمله پیمان‌نامه‌هایی است که اعضای زیادی از جامعه بین‌المللی آن را پذیرفته‌اند. این پیمان‌نامه به‌صورت کلی و بنیادی مفاهیم حقوقی کودکان را بیان کرده و آشنا کردن بچه‌ها با چنین مسائل حقوقی و این پیمان‌نامه خیلی خوب است. البته در کنار این فواید می‌توان گفت که مهم‌ترین فایده آموزش مفاهیم حقوقی به دانش‌آموزان، بیان این مسئله است که قانون از کودکان و نوجوانان حمایت می‌کند و آنها باید بدانند که اگر در معرض وقوع جرمی قرار گرفتند و درواقع بزه‌دیده جرمی واقع شدند، چه کار کنند، کجا مراجعه کنند، با چه شماره تلفنی تماس بگیرند، با چه مرکز مشاوره‌ای در ارتباط باشند و از همه مهم‌تر اینکه بدانند اگر قربانی جرمی شدند، آیا جایی وجود دارد که بتوانند با خیال راحت به آنجا مراجعه کرده و با بیان اتفاقی که برایشان رخ داده از کمک و مشورت برخوردار شوند یا نه؟ به‌طوری کلی اینکه بچه‌ها بدانند چنین حمایت‌هایی از آنها صورت می‌گیرد و در کنار آن بدانند که اگر رفتار مجرمانه‌ای را انجام دادند، رویکرد قانون نسبت به آنها چگونه است، همانطور که گفتم باعث پیشگیری از جرم در همان سنین نوجوانی می‌شود. ضمن اینکه متوجه می‌شوند که حتی درصورت ارتکاب عملی مجرمانه، این برایشان پایان خط نیست و از یکسری حقوق و کمک‌هایی برای بازگشت به مسیر قبلی برخوردارند و صرفا به‌خاطر انجام یک عمل مجرمانه که ممکن است به اقتضای سن‌شان باشد یا عدم‌آگاهی‌شان یا شرایط خاصی که در آن زندگی می‌کنند، چطور می‌توانند آثار این عمل مجرمانه را از بین ببرند. بنابراین می‌توان گفت که هر دو طیف، هم کودکی که ممکن است عمل مجرمانه انجام دهد و هم فردی که ممکن است بزه‌دیده باشد، نیازمند آگاهی هستند و بچه‌هایی که نسبت به حقوق خود آگاه باشند در شرایط اینچنینی می‌توانند تصمیم درست‌تری بگیرند و به‌خاطر نداشتن این آگاهی، خود را در پایان خط نخواهند دید.
در همینه زمینه :
