دیه طهران و کلان‌دیه تهران

مهرداد مال عزیزی_معمار و طراح شهری

مجموعه شهری تهران با پهنای 250کیلومتر از شرق تا غرب و 50کیلومتر از شمال تا جنوب، ارتفاعات شمالی را با انبوه کاربری‌های مختلف اعم از خیابان‌ها و ساختمان‌ها و... به دشت کویر متصل کرده است. مسافت 200کیلومتری از فیروزکوه (لبه شرقی) تا آبیک (لبه غربی)، سه رودخانه مهم جاجرود و حبله‌رود و کرج عبور می‌کنند که زیباترین مناظر طبیعی کوهستانی و کوهپایه‌ای و بیابانی را در مجموعه کلانشهری تهران خلق می‌کنند؛ مناظری که در عهدجلوس نخستین پایتخت‌نشین‌ها، پهنه تهران را در محاصره داشتند، غافل از آنکه رشد بی‌افسار پایتخت، آینده‌ای دیگر در انتظارش بود تا این رخصت محاصره را از طبیعت بگیرد و آن را در محاصره جمعیت و کاربری‌های مختلف گرفتار سازد.
 
در عهد شاه‌طهماسب صفوی در سال 946قمری با احداث خندق و بارو با 4‌دروازه حضرت عبدالعظیم یا دروازه اصفهان، دروازه دولاب، دروازه شمیران و دروازه قزوین، در پیرامون دیه تهران، به مرور با توسعه عمارت چهارباغ شاه عباسی در هسته میانی، نام «ارگ» بر سکونتگاه حکومتی شاه صفوی اطلاق و با حمله افغان‌ها بر عمارت آن افزوده شد و از این تاریخ به بعد دیه سرسبز و ییلاقی تهران واقع در شمال شهر ری، برای مقابله با هر محاصره و تجاوزی، تقویت بنیه تدافعی خود را آغاز کرد. وسعت برج و باروی تهران در زمان ناصرالدین‌شاه 4 برابر شد و سطحی معادل 18کیلومترمربع یافت و با شکل‌گیری نظام اداری حکومتی با اسلوب اروپایی، مراکز نظامی جزو رکن اصلی کالبد پایتخت محسوب شدند.
در عهد نظامی‌گری پهلوی اول، با تخصیص نخستین بودجه ملی در سال 1312خورشیدی، ساختمان وزارت جنگ و نظمیه و مالیه و داخله و خارجه در حوالی محله ارگ ساخته شد و خندق‌های دور شهر به خیابان‌های جدید تهران تبدیل شدند. خندق شرقی به خیابان سی‌متری، خندق غربی به خیابان سی متری نظامی، خندق شمالی به خیابان شاهرضا و خندق جنوبی به خندق شوش اختصاص یافتند. از این تاریخ، شهر تهران از محاصره خندق و باروی تدافعی حکومت‌های صفوی و قاجار خارج  شد و به تجربه‌ گونه دیگری از محاصره تن داد.
در این زمان اراضی باغ‌شاه که از زمان قاجار در خارج از حصار شهر واقع و محل اسب‌دوانی خانواده سلطنتی بود، در انتهای غربی خیابان سپه به محل استقرار کاربری‌های نظامی اختصاص یافت و به مرور همراه با لبه‌های شمالی و جنوبی خیابان سپه به جدی‌ترین لکه عملکرد نظامی ازجمله دانشگاه افسری تبدیل شد.
 در سمت شمال خارج از حصار شهر در مسیر شمیران، قصر قاجار که توسط فتحعلی‌شاه بنا شد، به گردشگاه سلطنتی و به‌تدریج به مقر حکومتی در دوره پهلوی اول اختصاص یافت. بعدها در این محدوده کارکردهای نظامی ازجمله سازمان نقشه‌برداری و بیمارستان ارتش جانمایی می‌شوند.
در سمت شرق که عمارت دوشان‌تپه و قصر فیروزه متعلق به سال 1269قمری به‌عنوان گردشگاه و محل شکار سلطنتی امرای قاجار واقع بود، توسعه عمارت‌های نظامی ازجمله فرودگاه ارتش ادامه و تا دوره معاصر که تقریبا تمام مجموعه کالبدی حاشیه شرقی تهران به امور نظامی اختصاص می‌یابد.
درسمت جنوب نیز با وقوع جنگ جهانی اول و تاسیس نیروی هوایی ارتش در سال 1303خورشیدی، اراضی وسیعی به فرودگاه قلعه‌مرغی اختصاص می‌یابد و عملا ضلع حصار جنوبی تهران با امتداد خطوط راه‌آهن و استقرار ابنیه فرودگاه نظامی تحدید می‌شود.در سال 1317 خورشیدی حد شمالی تهران به خیابان 5کیلومتری شاه‌رضا، حد شرقی به خیابان 4کیلومتری کارخانه برق نرسیده به قصر فیروزه، حد جنوبی به ایستگاه راه‌آهن و حد غربی به باغ شاه محدود می‌شود. در همین سال‌ها طول محیط تهران حدود 18000متر بود.
با شروع جنگ جهانی‌دوم و آغاز مداخله نیروهای درگیر در امور کشور، امر آموزش نیروهای اجباری برای خدمت نظام سبب توسعه سطح کاربری‌های نظامی در چهارسوی تهران شده و با پایان یافتن جنگ جهانی در سال 1324خورشیدی و آغاز سازندگی‌های پس از جنگ در دوره پهلوی دوم، افسار افزایش وسعت و جمعیت تهران از دست دولتمردان خارج می‌شود. جمعیت تهران در سال 1335به یک میلیون و 500 هزار نفر می‌رسد. به‌واسطه رشد اشتغال در امور نظامی و امور مرتبط با ساخت و سازهای پس از جنگ، سالانه حدود 70هزارنفر به تهران مهاجرت می‌کردند. با تهیه طرح جامع تهران در سال1345 حد شمالی به دامنه‌های توچال، حد جنوبی به میدان شهرری، حد شرقی به خیابان تهرانپارس و حد غربی به جاده کرج در افق 25ساله محدود  و پیش‌بینی رشدی خطی برای تهران تصویر می‌شود، درصورتی که به‌علت‌های مختلف رشد تهران پراکنده و در قالب منظومه‌های شهری کوچک و بزرگ ازجمله ورامین و دماوند و کرج و اسلام‌شهر شکل می‌گیرد. درک شرایط بحران‌آفرین کنونی تهران، هیچ درنگی را برای مدیران شهر باقی نمی‌گذارد ولاجرم باید تهران را از تراکم ساختمان و فعالیت نجات داد. با بالارفتن ظرفیت بارگذاری در اراضی مجموعه شهری و احداث انبوهی از مجتمع‌های مسکونی و شبکه‌های دسترسی و تخصیص ظرفیت باقیمانده به افزایش تراکم ساختمان و جمعیت در محلات قدیمی شهر، بدیهی است چاره‌ای جز شکست محاصره فعالیت‌های غیرکارآمد شهری در پهنه تهران باقی نمی‌ماند. با آزاد‌سازی‌ سطح اراضی پادگان‌ها و مراکز نظامی درون شهری، کلانشهر تهران در تراکم پر فشار توده‌های ساختمانی و جمعیتی خود نفسی تازه خواهد کشید و با تخصیص اراضی وسیع این محدوده‌ها به کاربری‌های فضای سبز و عملکردهای کم‌تراکم فراغتی، بی‌مبالاتی‌های گذشته مدیران در زوال فرصت‌ها جبران خواهد شد. در غیر این صورت روح آنان که یک صد سال پیش، جلال پایتختی را به واسطه سرسبزی و طراوت و صفای دیه «طهران» بدان اعطا کردند و هیچ‌گاه این همه عهد‌شکنی در تخریب و اشغال طبیعت آن را تصور نمی‌کردند، مطمئنا اگر مجالی می‌یافتند دادخواست دیه نابودی آن همه نعمت «طهران» را از متولیان «کلان دیه تهران» بر میز عدالت می‌نهادند.

با آزاد‌سازی‌ سطح اراضی پادگان‌ها و مراکز نظامی درون شهری، کلانشهر تهران در تراکم پر فشار توده‌های ساختمانی و جمعیتی خود نفسی تازه خواهد کشید و با تخصیص اراضی وسیع این محدوده‌ها به کاربری‌های فضای سبز و عملکردهای کم‌تراکم فراغتی، بی‌مبالاتی‌های گذشته مدیران در زوال فرصت‌ها جبران خواهد شد