این سر که نشان سرپرستی است

مرجان فرهمند | خراسان رضوی - خبرنگار:


کلنل «محمدتقی‌خان پسیان» در سال 1271 شمسی در تبریز چشم‌ به‌ جهان گشود. وی در 15 سالگی به تهران رفت و وارد مدرسه نظام شد. پس از آن بود که به ‌دلیل رشادت‌های بسیارش، به سرعت ارتقای درجه یافت تا آنجا که در سال 1299 شمسی یعنی وقتی‌ که 29 سال بیشتر نداشت، ریاست ژاندارمری خراسان را برعهده گرفت.  وی ‌به‌ خاطر داشتن افکار آزادی‌خواهانه، در میان مردم از نفوذ و اعتبار فراوانی برخوردار بود. پس از کودتای رضاخان در سال 1299 شمسی، کلنل پسیان علاوه بر فرماندهی ژاندارمری، حکومت خراسان را که تا آن زمان در دست «قوام‌السلطنه» بود، گرفت.

پس از قدرت گرفتن دوباره قوام‌السلطنه، با وی اختلاف پیدا کرد و این اختلاف پس از مدتی بالا گرفت، از این‌ رو کلنل پسیان با توجه به ‌نفوذ بیگانگان در ایران و نابسامانی اوضاع کشور، مبارزه با حکومت مرکزی را آغاز کرد و به این ترتیب قیام افسران در استان خراسان به وقوع پیوست. در این قیام، کلنل پسیان پس از گرفتن منصب والیگری خراسان، با اندک یاران وفادارش به مبارزه با شورشیان پرداخت. آنچنان که جز یک تن، خود و همه یارانِ زیر بیرقش به شهادت رسیدند. آنچه کلنل محمد‌تقی‌خان پسیان و سرنوشتش را اعجاب‌بر‌انگیز می‌کند،

تنها تلاش‌های او برای خدمت‌رسانی به مردم خراسان و مشهد نیست، بلکه کوتاهی عمر اوست. پسیان هنگام شهادتش فقط ۳۰ سال داشت. این‌که بعد ‌از گذشت نزدیک به یک قرن از شهادت کلنل پسیان، هنوز عده‌ای به پاسداشت وی، بر سر مزارش جمع می‌شوند، نشان از خوشنامی‌ای دارد که در همان مدت کوتاه عمرش به دست آورد و این خوشنامی را با جان‌فشانی در راه آزادگی وطن جاودان کرد. به همین مناسبت، اعضای انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان، در مراسمی یاد او را با نثار شاخه گل به مقبره‌اش در باغ نادری مشهد زنده کردند. 


یاد و نامی از سرباز وطن

کلنل پسیان جدا از اقدامات نظامی‌ که در مبارزه با فساد حکومتی در ایران انجام داده، در مقام والی خراسان نیز دست به اقدامات اساسی برای ساماندهی وضعیت زندگی مردم مشهد زده است که بررسی آنها به شناختی اجمالی از این شخصیت ایران دوست نیاز دارد. قبل از آن باید پرسید که چرا فرد قانون مداری همچون کلنل باید دست به شورش بزند؟ در پاسخ به این سوال دکتر «یوسف متولی حقیقی» محقق و نویسنده کتاب «از تبریز تا مشهد» که شرحی بر زندگی کلنل پسیان است،

در سخنانی به تشریح مراحل مختلف زندگی این افسر آزادیخواه پرداخته است. متولی‌ حقیقی می‌گوید: کلنل پسیان در دوران نوجوانی در راه دفاع از مشروطیت و برای مقابله با قزاق‌ها که دست‌نشانده اجانب بودند، فعالیت بسیاری کرد. او بعد از ناکامی دولت مهاجران در کرمانشاه و اشغال ایران توسط روس‌ها در جنگ جهانی اول، برای تحصیلات نظامی به اروپا رفت. سپس به خدمت ارتش آلمان درآمد. وی به عنوان نخستین خلبان ایرانی در جنگ جهانی اول، در نیروی هوایی آلمان حضور داشت.


آغاز فعالیت نظامی در ایران

این پژوهشگر و مورخ بیان می‌کند: زمانی که وی به ایران بازگشت شهریور 1299 شمسی بود. وی به خراسان فرستاده شد و به مدت یک سال در خراسان بود. کلنل پسیان که در ۶ ماهه اولیه حضورش در خراسان تلاش‌های زیادی کرده بود، خیلی زود فهمید که حکومت ایران قبل و بعد از مشروطیت تفاوت چندانی نکرده و تنها ظاهر حکومت عوض شده است و بسیاری در ایران و به خصوص، قوام السلطنه در خراسان به دنبال اصلاحات و برآورده کردن آرزو‌های مشروطه خواهان نیستند. وی با اشاره به این‌که دوره فرماندهی کلنل پسیان، دوره درخشانی در تاریخ ژاندارمری کل ایران است، اظهار می‌کند: کلنل در مدت خدمتش 4 هزار نیروی آماده به‌ خدمت را در خراسان سروسامان داد.

متولی حقیقی بیان می‌کند: از دیگر اقدامات ارزنده پسیان پرداخت بدهی‌های ژاندارمری است. همچنین اسلحه‌های ژاندارمری را هم بازسازی و به روز کرد، به گونه‌ای که ژاندارمری خراسان حتی از نمونه تهرانی اش هم بهتر و مجهزتر و قوی‌تر شد.نویسنده کتاب «تاریخ معاصر مشهد» اقدامات کلنل پسیان را در دوره استانداری اش این گونه تشریح می‌کند: پس از دستگیری قوام در روز ۱۳ فروردین ۱۳۰۰، ۶ ماه دوم حضور کلنل در خراسان به دورانی طلایی بدل شد. او مخصوصا در ۳ ماهه اول این دوره که هم والی و هم فرمانده ژاندارمری و در واقع همه کاره خراسان بود، تحولاتی اساسی در نظام اداری و وضع عمرانی این خطه ایجاد کرد.


اقدامات و نقش موثر کلنل در بهبود وضعیت اقتصادی

کلنل پسیان در دوران خدمتش چه در نقش والی و استاندار خراسان یا در پوشش یک فرمانده نظامی توانست در بهبود معیشت و وضعیت زندگی مردم خراسان گام‌های مثبتی بردارد. متولی حقیقی سروسامان دادن به اوضاع اقتصادی خراسان را یکی دیگر از اقدامات موفق کلنل می‌داند و در این خصوص می‌گوید: فعالیت شاخص اقتصادی کلنل در اداره آستان  قدس است، آن زمان ۱۲۰۰ نفر حقوق‌بگیر آستان بودند که معمولا موروثی به آنجا راه یافته بودند، ولی ‌کارایی نداشتند. بنابراین کلنل با تعدیل گسترده، تعداد حقوق بگیران را به ۹۰ نفر ‌رساند، اما صندوقی هم برای آن دسته از کارکنان اخراجی که وضع مالی مناسبی نداشتند به راه انداخت تا به این افراد کمک شود.

بانک هم تاسیس کرد، ارزان کردن گوشت و نان هم توسط او صورت گرفت که با استقبال مردمی روبه رو شد. این پژوهشگر تاریخ، ساخت اولین ساختمان سیلو در خراسان و ایران برای نگهداری غلات را جزو کار‌های عمرانی کلنل بیان می‌کند و می‌افزاید: کلنل ساختمان سیلو را ساخت تا مشکل کمبود گندم را در خراسان برطرف کند. وی ادامه می‌دهد: در زمان کلنل وضعیت بهداشت بسیار نامناسب بود، به‌ خصوص بیماری طاعون نیز در بخشی از خراسان شیوع پیدا کرده بود. از  این رو کمیته بهداشت تشکیل داد و با ایجاد پست‌های قرنطینه که به نوعی بیمارستان صحرایی بودند به مبارزه با طاعون پرداخت. 

متولی حقیقی می‌افزاید: از دیگر اقدامات پسندیده کلنل پسیان حمایت از هنر و فرهنگ بود، به‌ طوری‌ که طبق اسناد و گزارش‌هایی از آن دوران، «عارف قزوینی» به ‌علت ارادتی قلبی که به کلنل پسیان داشت در مشهد موسیقی اجرا کرد و مبلغ آن نیز صرف بازسازی آرامگاه فردوسی شد. پسیان نخستین مترجم آلمانی به فارسی و اولین پیانیست ایرانی است که توانایی نت‌نویسی برای پیانو را هم داشت. 


یک فرجام ناخوشایند

نویسنده‌ کتاب «از تبریز تا مشهد» پس از بیان بخش‌هایی از مبارزات کلنل پسیان در مشهد علیه استبداد قوام و نیروهای وابسته به انگلستان به سرنوشت مقبره این افسر ایران‌دوست اشاره می‌کند و می‌گوید: وی را 10 مهرماه 1300 در نزدیکی شهرستان قوچان کشتند. ماجرای مدفن کلنل پسیان موضوعی نادر در کشور است. قبر کلنل تاکنون 5 بار جابه‌جا شده و مکان فعلی‌اش تا بعد از انقلاب و حوالی دهه 70 ناشناس بوده است.متولی حقیقی ادامه می‌دهد: از مدیریت شهری تقاضا دارم با نام‌گذاری بنا یا خیابانی به ‌نام این افسر بزرگ وطن، او را بیش از این به مردم و نسل جوان معرفی کنند.


حمایت بخش دولتی از مستند کلنل پسیان

 «مسلم کرمانی» تنها سازنده و کارگردان فیلم مستند مرتبط با زندگی کلنل پسیان از مسئولان درخواست کرد تا اسباب به ‌نمایش گذاشتن این فیلم تاریخی را آماده و مهیا کنند. وی در این خصوص بیان می‌کند: فیلم مستند کلنل اولین و آخرین مستندی است که سال 87 آن را ساختم. متاسفانه بعد از گذشت 11 سال هنوز موفق به نمایش آن در رسانه‌های عمومی نشده‌ام.کرمانی می‌افزاید: زندگی و آنچه بر کلنل چه در هنگام حیات و چه بعد از آن وارد شده مصداق بارز دوبیتی است که عارف قزوینی در رثای کلنل سروده است: «این سر که نشان سرپرستی‌ست/ امروز رها ز قید هستی‌ست/ با دیده عبرتش ببینید/ کاین عاقبت وطن‌پرستی‌ست».

در این مراسم «فریده پسیان» نوه عموی کلنل پسیان که ساکن مشهد است، حضور داشت. وی ضمن بیان پاره‌ای از خاطرات و خصوصیات خانوادگی خاندان پسیان می‌گوید: خاندان پسیان 8 شهید در راه آزادی ایران داده‌اند که آخرین آنها کلنل محمدتقی‌خان است.وی شعری در رثای پسرعموی پدرش خواند و او را خدمتگزار لایق و مبارز دلیر خطاب کرد.


مکث


به یاد کلنل محمدتقی‌خان پسیان سرباز آزاده وطن 


مرجان فرهمند | خراسان رضوی - خبرنگار:


«رضا سلیمان نوری» مورخ، مشهد‌پژوه و رئیس هیات مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ در آیین نود و هشتمین سالگرد شهادت کلنل «محمدتقی‌خان پسیان» بیان می‌کند: کلنل را می‌توان مشهورترین ایرانی ضد استبداد و استعمار اخیر دانست که به‌رغم دینداری و ایران‌دوستی، سابقه رسمی فراگیری علوم دینی در پرونده خود ندارد. وی می‌گوید: کلنل مردی ایران‌دوست ولی به ‌شدت معتقد به مسائل دینی و شرعی بود. اقدامات اصلاحی وی در دوره حکومت بر خراسان مهم‌ترین گواه اعتقاد ویژه‌اش به اصول اصلی اسلام است.

صرف‌ نظر از تلاش او برای کوتاه‌کردن دست افراد نادرست از درآمدهای آستان ‌قدس ‌رضوی، با تمام تلاش دشمنان برای نابودکردن آثار گرایشات مذهبی وی، چندین نمونه بارز برای اثبات دینداری‌اش وجود دارد. رئیس هیات مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ ادامه می‌دهد: یکی از این موارد، لغو حکومت ‌نظامی به‌ منظور شرکت مردم در تعزیه امام‌ حسین‌(ع) است. کلنل در اطلاعیه نظامی خود در این‌باره آورده است: «... راجع به عدم تردد از ساعت سه شب تا صبح لزوما برای رفاهیت حال اهالی، اعلام می‌دارد از امشب که لیله ۲۲ شهر ذی‌الحجه است، برای اقدام در سوگواری و تعزیه‌داری و مصیبت حضرت خامس ‌آل‌عبا(ع) اهالی شهر مجاز خواهند بود تا چهار ساعت از شب گذشته تردد نمایند.»

سلیمان نوری اظهار می‌کند: یکی دیگر از نشانه‌‌های گرایشات مذهبی کلنل ‌پسیان، نحوه واکنش او به خبر تلفات نداشتن دسته‌‌های سوگوار روز عاشورا در سال حکومت او بر خراسان برخلاف سنوات پیشین است. کلنل پسیان نه تنها آشنایی کامل با آرمان امام حسین(ع) در قیام خود داشت، بلکه خود نیز به این آرمان اعتقاد راسخ داشته است.این مورخ و مشهد‌پژوه می‌افزاید: این افسر آزاده با فعالیت‌هایش مشهد را به شهر طلایه‌دار تحول‌خواهی و اصلاح‌طلبی در ابتدای قرن معاصر تبدیل کرد؛ فعالیت‌هایی که توسط افرادی همچون مرحوم «آقازاده» فرزند ارشد آخوند خراسانی و «ملک‌الشعرای بهار» ادامه پیدا کرد.

رئیس هیات مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ به مفاخر این سرباز آزاده وطن اشاره می‌کند و می‌گوید: او تنها ایرانی‌ است که نشان صلیب آهنین را از امپراطور وقت آلمان برای رشادت در جنگ علیه روسیه دریافت کرد. در پایان این مراسم، سلیمان نوری از طرف انجمن توسعه گردشگری چهارباغ و دوستداران تاریخ و هویت ایران از اعضای شورای اسلامی شهر مشهد خواست تا با نام‌گذاری خیابانی به ‌نام این افسر اصلاح‌طلب و آزادیخواه دین خود را به این بزرگمرد ادا کنند.