جایی که عقاب‌ها ستیز می‌کنند

علیرضا محمودی _دبیر گروه ادب و هنر

چرخه فیلم‌های جنگی از نمونه‌های بارز تولید ژنریک براساس مقتضیات بومی و ویژگی‌های فرهنگی است. فیلم‌های جنگی ایرانی، بر اساس اتفاق پیش‌آمده برای کشور که وقوع جنگ تحمیلی از سوی عراق بود و بر اساس یک نیاز واقعی ساخته شدند. بخش دولتی از فیلم‌های مورد‌نظر خود حمایت می‌کرد اما بخش‌خصوصی نیز بیکار ننشست و تولیدات قابل‌توجهی را عرضه کرد. چه تولیدات بخش دولتی که در آن نهادها مانند استودیو عمل می‌کردند و چه فیلم‌های تولید شده در بخش‌خصوصی، توانستند جنگ را وارد سازوکار تجاری سینما کرده و سینماهای پشت جبهه در زمان جنگ و صلح را با آثاری درباره جنگ فعال نگه دارند. این نوع سینما بر اساس نیاز و نه بر اساس بخشنامه یا حمایت دولتی به‌وجود آمد؛ گونه‌ای از سینمای ایران که حاصل ترکیب سینمای جنگ در صنایع فیلمسازی‌ دیگر کشورها، با رویکرد‌های فرهنگی جنگ در جبهه خودی بود. قدرت سینمای ایران را می‌توان در مقایسه با تولیدات سینمای کشور عراق در آن دوره درک کرد. چرخه فیلم‌های جنگی شمایل‌ها، الگوها و قراردادهای روایی، شخصیتی و گفتاری خود را بنا کردند و مردم آنها را به عنوان بخشی از فرهنگ روزمره با خود به زندگی روزمره خود منتقل کردند. ستاره‌ها، کارگردانان و عوامل سینمای جنگی توانستند بر اساس نیازهای چرخه، خود را توانا کنند. سینمای ایران در این چرخه خود را بازسازی و درون‌زایی کرد.
 در این فهرست سعی می‌کنیم سینمای جنگی ایران را بر اساس الگو‌های روایی تقسیم‌بندی کنیم تا چهره ژنریک این چرخه بزرگ که تنها تولید بومی سینمای ماست که می‌توان آن را با نمونه‌های خارجی مقایسه کرد، بیشتردیده شود.

چرخه فیلم‌های جنگی قبل از جنگ 
فیلم‌های مرز(جمشید حیدری/ 1359) و برزخی‌ها (ایرج قادری/ 1361) فیلم‌هایی هستند که در آنها، تجاوز دشمن باعث شکل‌گیری داستان‌ها می‌شود اما این فیلم‌ها اشاره مستقیمی به جنگ ایران و عراق ندارند، اگرچه با اقبالی که مردم به آنها نشان دادند زمینه بروز و گسترش فیلم‌های جنگی در بخش‌خصوصی بیشتر شد. اهمیت این دو فیلم که در بخش‌خصوصی ساخته شدند (برزخی‌ها با خشم برخی هم روبه‌رو شد) این بود که به همه راه ساخت فیلم جنگی را نشان داد. روحیه‌ای که در جبهه باعث پیشبرد جنگ بود در سینما نیز زنده شد.

فیلم‌های عملیاتی 
چرخه فیلم‌های عملیاتی که در آن گروهی از رزمندگان به عملیات اعزام می‌شوند در دهه60 یکی از مهم‌ترین  و پولساز‌ترین چرخه‌های فیلمسازی‌ جنگی بود. بیشترین جنبه تجاری و موفقیت سینمایی فیلم‌ها در این چرخه بود. پرفروش‌ترین و پرمخاطب‌ترین فیلم دهه60- عقاب‌ها- در این چرخه ساخته شده. این چرخه به 2دسته فیلم‌های کماندویی(کلاه کج‌ها) و عملیات سایر نیروها تقسیم می‌شوند؛ فیلم های چرخه اول به شکل مستقیم از روی نمونه‌های خارجی ساخته می‌شدند اما در طول زمان بومی‌تر شدند. چرخه دوم بیشتر بومی بود و سعی کرد در این راه بیشتر به واقعیت‌های جنگ توجه نشان دهد تا الگو‌های سینمای جنگی جهان. جانبازان (ناصر محمدی/ 1361)، پایگاه جهنمی (اکبر صادقی/ 1363)، پلاک (ابراهیم قاضی‌زاده/ 1365) و کانی مانگا (سیف‌الله داد/ 1367) از مهم‌ترین فیلم‌های کماندویی چرخه فیلم‌های جنگی عملیاتی بودند که همه آنها موفق و در گیشه سربلند بودند.
 از فیلم‌های عملیاتی‌ای که به دیگر نیروها و عملیات آنها می‌پرداخت می‌توان به فیلم‌هایی چون عبور از میدان مین (جواد طاهری/ 1362)، یاد (عباس شیخ بابایی/ 1363). 1364: بلمی به سوی ساحل (رسول ملاقلی‌پور)، عقاب‌ها (ساموئل خاچیکیان). 1366: حماسه دره شیلر (احمد حسنی‌مقدم)، گذرگاه (شهریار بحرانی)، گشتی‌ها (جواد مرادی)، کمینگاه (محمود کوشان و حسین قاسمی وند)، مقاومت (احمد نیک آذر). 1367: هراس (ش. بحرانی). 1368: افق (ر. ملاقلی‌پور)، انسان و اسلحه(مجتبی راعی)، دیده‌بان(ابراهیم حاتمی‌کیا). 1369: آخرین پرواز(احمدرضا درویش)، الماس بنفش(رحیم رحیمی‌پور) و مهاجر (ا. حاتمی کیا) از فیلم‌های چرخه عملیات نظامی بودند.

فیلم‌های مقاومت 
در میان فیلم‌های جنگی، فیلم‌هایی هستند که مسئله اصلی در داستان آنها مقاومت در برابر حمله و تجاوز دشمن است. نمایش مقاومت نیروها در جبهه و پشت جبهه در برابر مشکلات و خشونت جنگ از ابتدای آغاز جنگ دستمایه یک چرخه فیلم‌های جنگی بود؛ 1363: آوای غیب(سعید حاجی‌میری)، حماسه مهران(حمید طاهری). 1366: پرواز در شب(ر. ملاقلی‌پور) و 1369: در مسلخ عشق (کمال تبریزی) از شاخص‌ترین فیلم‌های مقاومت در برابر دشمن بودند.

فیلم های تبعات جنگ 
همزمان با تولید فیلم‌های جنگی که در آن جنگیدن با دشمن مسئله اصلی بود، فیلم‌هایی هم ساخته می‌شد که در آنها نتایج و تبعات جنگ داستان فیلم را رقم می‌زد. این گروه از فیلم‌ها به دودسته تبعات جنگ درجبهه و گروهی دیگر به تبعات جنگ در پشت جبهه می‌پرداختند. مهم‌ترین مسئه این فیلم‌ها تبدیل‌کردن جنگ به یک مسئله ملی و عقیدتی بود.
از فیلم‌های تبعات جنگ که در جبهه‌ها می‌گذشت می‌توان به این فیلم‌ها اشاره کرد: 1362: دیار عاشقان(حسن کاربخش) و 1363: نینوا(ر. ملاقلی‌پور).
اما خانواده بزرگ این فیلم‌ها که به تبعات جنگ در پشت جبهه‌ها، شهرها و روستاها می‌پرداختند؛ 1362: حصار (حسن محمدزاده)، رهایی (رسول صدر‌عاملی)، کیلومتر5 (حجت‌الله سیفی). 1363: ما ایستاده‌ایم (اکبر حر)، همه فرزندان من(زاوان قوکاسیان) صف (علی‌اصغر عسگریان). 1364: زنگ اول(نظام فاطمی)، ستاره دنباله‌دار (سیروس کاشانی‌نژاد)، همه با هم(محمد نوری‌زاده). 1366: حریم مهرورزی (ناصر غلامرضایی)، هویت (ا. حاتمی‌کیا). 1367: آری این چنین بود برادر (داوود اسماعیلی)، بهار در پاییز (مهدی فخیم‌زاده). 1378: آخرین لحظه(فرخ انصاری‌بصیر)، روزنه (جمال شورجه)، ستاره و الماس (سیامک شایقی) عروسی خوبان (محسن مخملباف). 1369: تا مرز دیدار (حسین قاسمی‌جامی)، دندان مار(مسعود کیمیایی) و در جست‌وجوی قهرمان(حمیدرضا آشتیانی‌پور). 

فیلم‌های اردوگاهی 
در دهه60 تنها 2فیلم در الگو و قراردادهای فیلم‌های اردوگاهی ساخته شده است. 1362: بازداشتگاه (کوپال مشکوه) و 1363: دوله تو(رحیم رحیمی‌پور).
فیلم‌های جنگی در این دوره را می‌توان به 2دسته فیلم‌های زمان جنگ و فیلم‌های بعد از پایان جنگ نیز تقسیم‌بندی کرد؛ فیلم‌های ساخته شده در زمان جنگ فیلم‌هایی کوچک از منظر تولید هستند و فیلم‌های بعد از جنگ از لحاظ سازوکار ساخت صحنه‌های جنگی فیلم‌های عظیم‌تری هستند. مضامین، الگوها و قراردادهای سینمای جنگ در دهه 70 با دهه 60 متفاوت است. نگاه به جنگ در این دوره مرزبندی تفکر و حدود سیاسی نیز هست.
در پایان باید خاطرنشان کرد که این مجموعه مطالب پیش‌نویس- و حتی نه مقدمه‌ای- برای بررسی تولید ژنریک در سینمای ایران دهه60 است؛ سینمایی که مانند همه تولیدات صنعتی سینما در جهان با ژانر، برخورد منحصر به فردی دارد و نیازمند بازنگری تاریخی، تحلیلی و تئوریک است.