امید در سینما و ادبیات معاصر ایران

حسین پاینده|استاد نظریه و نقدادبی  در دانشگاه علامه‌طباطبایی:

امید، نگرشی است خوش‌بینانه درباره روند وقایع یا باور به اینکه اوضاع زندگی فردی یا اجتماعی درحال ‌تغییر و رو به ‌بهبود است. امیدواری به آینده مشروط است به اینکه فرد، با تفکری مثبت، به چیرگی بر مشکلات اطمینان داشته باشد و درعین‌حال دچار خوش‌بینی غیر‌واقع‌بینانه نشود. از آنجا که امید از بنیانی‌ترین عناصر ساختار روانی انسان است، داستان‌ها، شعرها و کلا تولیدات هنری با مضمون امید به‌وفور در ادبیات جهان وجود دارد، چنان‌که می‌توان گفت امید در زمره برجسته‌ترین درون‌مایه‌های ادبیات ملل است. ناامیدی به آینده و ناباوری به امکان بهبود اوضاع یا نیل به رستگاری و نجات، درون‌‌مایه تعداد زیادی از فیلم‌های سینمایی و آثار ادبی معاصر ایران را تشکیل می‌دهد. حال‌ وهوایی مشحون از دلهره وجودی، هراس از پیشامدی فاجعه‌بار و یأسی فلج‌کننده‌ بر افکار شخصیت‌های این آثار حاکم است و رفتار آنها حالتی منفعل و شکست‌پذیر دارد؛ گویی هرگز نمی‌توان از درماندگی رهایی یافت و به رنج‌های اجتماعی پایان داد. تصویر عمومی انسان در این آثار، بازنمایی زندگی ناامیدانه شکست‌خوردگانی است که استیصال و تیره‌روزی خود را مرثیه‌وار روایت می‌کنند. برای بررسی مضمون ناامیدی در سینما و ادبیات معاصر ایران، 3اثر هنری جدید- فیلم سینمایی «ابد و یک روز» ساخته سعید روستایی (۱۳۹۴)، رمان «سایه‌های سکوت» نوشته علی قانع (۱۳۹۵) و شعر« تکه‌تکه» سروده حسین سناپور (۱۳۹۴)- از منظر گفتمان یأس تحلیل می‌شوند. این آثار تصویری تیره ‌وتار از زندگی اجتماعی به‌دست می‌دهند؛ زندگی‌ای که سختی‌ها و حوادث ناخوشایندش عرصه را بر انسان‌ها تنگ می‌کند و آنها را به ناامیدی مطلق سوق می‌دهد. تحلیل این سه اثر نشان می‌دهد که سبک آنها ناتورالیستی است و درون‌مایه یأس‌آمیزی را القا می‌کنند که در آن، رویدادهای تلخ و محنت‌بار جبراً رخ می‌دهند و گریزی از مصائب زندگی نیست. در این تحلیل، با بررسی تکنیک‌هایی که برای بازنمایی ناامیدی در آثار معاصر به‌کار رفته، این نتیجه حاصل می‌شود که وفور تولیدات هنری و ادبی ناتورالیستی مبین غلبه جهان‌بینی مُلهم از یأس در سینما و ادبیات معاصر ایران است.