سوغات فرنگ برای ارتباطات نزدیک

فواد بدری ـ خبر‌نگار

اولین پیامک در سال۱۹۹۲ توسط بریت نیل پاپ‌وُورس به مدیر اپراتور وُدافون، ریچارد جرویس، در مهمانی کارمندان در شب کریسمس ارسال شد که متن آن این بود: «کریسمس مبارک». اما با راه‌اندازی اینترنت و گسترش شبکه‌های مجازی، به‌ویژه افزایش سرعت اینترنت، این بستر در فضای وب فراهم شد تا علاقه‌مندان به این حوزه شروع به طراحی اتاق‌های چت در بستر اینترنت کنند. ۲۷سال از آن روزها می‌گذرد و اکنون تبادل نظر، ارسال فیلم، فایل و هزاران متن و محتوای رسانه‌ای از طریق شبکه‌های مجازی و فضای وب بین میلیون‌ها نفر در سراسر جهان رد و بدل می‌شود. اما سیر حضور این شبکه‌ها در ایران چگونه بوده است و اکنون ما در کجای این دنیای نامتناهی ارتباطی قرار داریم؟


نخستین شبکه اجتماعی در جهان
مفهوم شبکه‌های اجتماعی برای نخستین بار در سال۱۹۶۰ در ایالات متحده آمریکا دانشگاه ایلینویز مطرح شد و بعد از آن در سال۱۹۹۷ نخستین شبکه اجتماعی به نام سیکس دیگریز (sixdegrees)  به کاربران اجازه ساخت پروفایل را داد تا بتوانند فهرستی از دوستانشان ایجاد کنند ولی این سایت موفق نشد و تنها ۳‌سال دوام آورد و بعد از آن متوقف شد.

یاهو مسنجر؛ نخستین چت‌روم اینترنتی در ایران
استفاده از خدمات پیام‌کوتاه در ایران برای نخستین بار در سال۱۳۸۱ مورد بهره‌برداری قرار گرفت. اما پایه گفت‌وگو‌های اینترنتی در ایران با عمومیت‌یافتن اینترنت در کشورمان در اواخر دهه ۸۰ شمسی و آشنایی جوانان با یاهو‌مسنجر و اتاق‌های گفت‌وگوی آن بود. یاهو‌مسنجر یا پیام‌رسان یاهو، نرم‌افزاری بود که با آن کاربری با کاربری دیگر می‌توانست در هر گوشه‌ای از دنیا به شکل آنلاین گفت‌وگو کند. برخلاف پست‌الکترونیک، مکالمات در این نرم‌افزار بلافاصله پس از ارسال نمایش داده می‌شد. این پلتفرم در قالب وب در سال۱۹۹۸ از سوی شرکت یاهو راه‌اندازی شد. گفت‌وگو میان کاربران، دیدن یکدیگر با وب‌کم، گفت‌وگو با دوستان، اشتراک‌گذاری پرونده تا یک‌گیگابایت، پخش برنامه‌های رادیو، پنهان‌سازی، ایجاد ظاهر دلخواه، بازی و گذاشتن پیام آفلاین از امکانات یاهومسنجر بود. شرکت یاهو در سال ۲۰۱۲ تعطیلی بخش چت یاهو‌مسنجر خود را اعلام کرد و همچنین در سال۲۰۱۸ بخش یاهو‌مسنجر را به‌دلیل استقبال نکردن کاربران به‌طور کامل تعطیل کرد.

اورکات
اورکات در ایران داستان خودش را داشت؛ دومین تجربه عمومی ایرانی‌ها از شبکه‌اجتماعی به‌معنای امروزی بود. برخی برای تمرین زبان با آن کار می‌کردند و بعضی به‌دنبال دوست بودند. اورکات در ایران برای قشر فناوری اطلاعات و اینترنت جذاب بود و سریع همه در آن عضو شدند. برخی نخستین تجربه ارتباط با افراد خارجی را در اورکات داشتند. وبگاه اورکات در داخل ایران خیلی زود فیلتر شد اما محبوبیت آن، به‌ویژه در برزیل تا سال۲۰۱۴ ادامه یافت. نام اورکات از نام کارمند شرکت گوگل، اورکات بویوک‌کوکتن ازکشور ترکیه است که ‌این سیستم را از شرکت قبلی که در آن کار می‌کرد با خود به همراه آورد و در گوگل آن را بیشتر گسترش داد. گوگل از سال۲۰۱۶ به بعد دیگر از این شبکه اجتماعی پشتیبانی نمی‌کند.

فرندفید
خبرخوان‌ها و هواداران وبلاگ، فرندفید را بسیار دوست داشتند. این پلتفرم هم بر پایه وب بود و در سال۲۰۰۷ راه‌اندازی شد؛ یک شبکه اجتماعی خبرخوان که از RSS  پشتیبانی می‌کرد و کاربر را متوجه پست‌های جدید مخاطبان، وبلاگ‌ها و اخبار خبرگزاری‌ها می‌کرد. یکی از مزایایی که باعث جذب کاربران زیادی در این شبکه اجتماعی شد، خاصیت real time بودنش بود؛ به این معنی که کاربر پیامی را می‌فرستاد یا در حال ارسال پیام بود و همزمان با ارسال و نوشتن پیام، دنبال‌کنندگان هم همان لحظه بدون تازه کردن پیام‌ها آن را مشاهده می‌کردند. امکانی که دیگر روی هیچ پلتفرم شبکه اجتماعی‌ای دیده نشد. این پیام‌رسان تحت وب در ایران و در جریان انتخابات سال۱۳۸۸ فیلتر شد. فرندفید در سال۲۰۰۹ به فیسبوک فروخته شد و بعد از آن روزبه‌روز از کاربرانش کم شد و درنهایت ۹ آوریل ۲۰۱۵ برای همیشه از دسترس خارج شد.

فیسبوک
بی‌شک فیسبوک محبوب‌ترین و قدرتمندترین شبکه ‌اجتماعی تولید‌شده ‌است؛ شبکه اجتماعی‌ای که همه‌‌چیز داشت و با این حال در نسخه‌ها و آپدیت‌های مختلف بازهم شگفتی‌های جدیدی برای مخاطبانش رو می‌کرد. مارکز زاکربرگ، فیسبوک را در سال ۲۰۰۴ در دانشگاه هاروارد به‌وجود آورد. در فیسبوک بسیاری از دوستان قدیمی که یکدیگر را گم کرده بودند همدیگر را یافتند. فیسبوک فاصله‌های دوستی را کم کرد، طوری که کاربران از مکان‌های مختلف دنیا می‌توانستند با یکدیگر ارتباط برقرار کنند. این شرکت بزرگ امروز صاحب تعدادی از پرطرفدارترین اپلیکیشن‌های پیام‌رسان و شبکه‌های اجتماعی دیگر نیز هست. البته سرویس اصلی این شرکت، یعنی همان وبسایت و اپلیکیشن فیسبوک، هنوز بیشترین مخاطب را با بیش از 2/2میلیارد حساب کاربری ثبت‌شده در اختیار دارد. فعالیت فیسبوک در ایران هم فراز و نشیب‌های زیادی داشته ‌است. فیسبوک قبل از سال ۸۸ دوبار فیلتر و آزاد شده بود. اما بعد از انتخابات ریاست‌جمهوری ۱۳۸۸ کاملا فیلتر شد. فیلتر شدن آن در ایران و آمدن شبکه‌های اجتماعی با قابلیت‌های همسان و جدید که فیلتر هم نبودند، باعث شد تا کاربران ایرانی اقبال کمتری به این شبکه ‌اجتماعی نشان دهند.

توییتر
سال  ۲۰۰۶ بود که جک دورسی در جمله‌ای کوتاه از راه‌اندازی توییتر خبر داد. از آن روز حدود ۱۳سال گذشته است و حالا میلیون‌ها نفر در سراسر جهان عضو این شبکه اجتماعی هستند. گفته می‌شود در هر روز بیش از ۵۰۰میلیون توییت منتشر می‌شود. توییتر در کشور ما براساس تصمیم مقامات قضایی و دولتی از سال۱۳۸۸ فیلتر است اما با وجود این بسیاری از شخصیت‌ها و چهره‌های کشوری و دولتی در این شبکه اجتماعی عضو هستند و آن‌را به‌عنوان راهی برای ارتباط مستقیم با مردم و انتقال پیام‌ها و دریافت بازخوردها انتخاب کرده‌اند. در دولت‌های یازدهم و دوازدهم که دربرگیری اینترنت با توجه به سیاست‌های دولت، فراگیرتر شده تعداد مخاطبان و اعضای توییتر نیز افزایش داشته است. توییتر که ابتدا تحت نسخه وب فعالیتش را شروع کرد هم‌اکنون در نسخه موبایلی هم در دسترس است. کاربران این شبکه اجتماعی تا چندی پیش می‌توانستند تنها از ۱۴۰ کاراکتر برای بیان حرف‌هایشان استفاده کنند که اکنون به ۲۸۰ کاراکتر رسیده‌است. در توییتر که بیشتر بر اشتراک‌گذاری متن پایه‌گذاری شده است کاربران برای دیده‌شدن بهتر از هشتگ (#) در اول کلمه مورد نظرشان استفاده می‌کنند.


وی‌چت
وی‌چت را می‌توان نخستین پیام‌رسان اینترنتی تحت نسخه موبایل دانست که میان ایرانیان شایع شد. این اپلیکیشن پیام‌رسان چینی سال ۲۰۱۱ در چین تولید شد و به مرور طرفداران زیادی پیدا کرد. یکی از امکانات این نرم‌افزار نشان دادن فعالان وی‌چتی در فاصله‌های کوتاه کاربر بود که به او امکان دوستیابی می‌داد. اما این اپلیکیشن بعد از رایج شدن در میان کاربران ایرانی به‌علت نداشتن امنیت کافی فیلتر شد تا دست ایرانی‌ها از آن کوتاه شود.

وایبر
وایبردر دسامبر ۲۰۱۰ عرضه شد و بعد از وی‌چت سر از تلفن‌های همراه هوشمند درآورد. وایبر به‌خاطر داشتن امکان ارسال فایل، موسیقی، عکس و فیلم و کاربری آسان و زیبا به سرعت محبوب شد. یکی از نقاط قوت این پیام‌رسان نسخه تحت وب آن بود که کاربران می‌توانستند با لپ‌تاپ‌هایشان نیز از این پیام‌رسان استفاده و فیلم و عکس‌هایشان را با دوستانشان به‌راحتی رد و بدل کنند. کاربران حتی در وایبر گروه‌های دوستی تشکیل دادند و توانستند به ارتباطاتشان قوت بخشند. در ایران از سال ۱۳۹۲ زمزمه‌هایی مبنی بر فیلتر شدن وایبر به گوش می‌رسید و از دسترس خارج شدن‌های مداوم آن کاربران را مجبور کرد تا از این شبکه اجتماعی به‌تدریج کوچ کنند و سرانجام در سال ۱۳۹۳ این پیام‌رسان موبایلی فیلتر شد.

اینستاگرام
نخستین نسخه اینستاگرام در اکتبر ۲۰۱۰ راه‌اندازی شد. این شبکه اجتماعی به سرعت محبوبیت کسب کرد و تعداد کاربرانش به بیش از ۱۰۰میلیون نفر تا آوریل ۲۰۱۲ و ۳۰۰ میلیون نفر تا دسامبر ۲۰۱۴ رسید. بنابر ادعای عضو ارشد هیأت مدیره شرکت فیسبوک، بیش از ۲۵ میلیون شرکت اقتصادی در اینستاگرام صفحه مخصوص‌خود را دارند که از این میان، ۲ میلیون اکانت متعلق به بازاریابان آنلاین است. در سال ۲۰۱۲، شرکت فیسبوک، برنامه اینستاگرام را به ارزش یک میلیارد دلار آمریکا (به‌صورت نقد و سهام) خریداری کرد. حدود ۲۴ میلیون کاربر ایرانی در اینستاگرام فعالیت دارند. ایرانی‌ها جزو حاشیه‌سازترین کاربران این شبکه اجتماعی هم هستند و ردپایشان را می‌توان در همه صفحات اینستاگرامی مشاهده کرد. بسیار پیش آمده که در زمان وقوع یک حادثه مثل شکست در یک مسابقه فوتبال یا برداشتن قرعه‌ جام جهانی، کاربران به صفحه فوتبالیست یا داور مورد نظر هجوم برده‌اند و همانجا با وی تسویه حساب کرده‌اند. اینستاگرام در ایران برخلاف سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی مانند فیسبوک، توییتر و یوتیوب به‌طور کامل فیلتر نیست ولی طرح فیلترینگ هوشمند اینترنت روی آن اجرا شده‌ است.

واتس‌اپ
از دسترس خارج شدن وایبر و فیلتر شدن آن، باعث شد که کاربران در ایران به سمت پیام‌رسان موبایلی واتس اپ بروند؛ نرم‌افزاری که سرعت بیشتر و سروشکل بهتری نسبت به وایبر داشت. این نرم‌افزار در سال ۲۰۱۴ در همه جای جهان فراگیر شد. ژانویه ۲۰۱۶ این پیام‌رسان اعلام کرد که برای همیشه رایگان خواهد بود. پیش از آن، این سرویس پیام‌رسان تنها سال اول رایگان بود و پس از آن ۰٫۹۹ دلار آمریکا در سال باید برای آن پرداخت می‌شد. در فوریه ۲۰۱۴ فیسبوک اعلام کرد که واتس اپ را به قیمت ۱۹میلیارد دلار خریداری کرده ‌است. واتس اپ با نام «واتس‌اپ وب» هم قابل دسترسی است اما به شرطی که موبایل شما هم روشن بوده و این نرم‌افزار روی آن فعال باشد. این اقدام برای امنیت بیشتر کاربران طراحی شده است. واتس اپ در ایران چندین‌بار تا مرز فیلتر شدن پیش رفت و حتی مدت کوتاهی در سال ۱۳۹۳ فیلتر شد که بعدا این محدودیت از روی این برنامه پیام‌رسان برداشته شد.

تلگرام
اواخر سال ۹۳ پیام‌رسانی در تلفن‌های همراه سروکله‌اش پیدا شد که دنیای ارتباطات را برای کاربران ایرانی خود زیرورو کرد؛ نرم‌افزاری که حتی دنیای خبر و رسانه را نیز تحت‌تأثیر خود قرار داد و کانال‌های خبری مستقلی را به‌وجود آورد. ابتدا دنیای تلگرام محدود به پیام‌رسانی و ایجاد گروه‌های دوستی بود اما مزیتی که این شبکه را از نمونه‌های مشابه‌اش متمایز می‌کرد سرعت و توان ارسال فایل‌های پرحجم بود. بعد از آن تلگرام در به‌روز‌رسانی‌های بعدی خود امکان ایجاد کانال را ایجاد کرد که مثل انقلابی بزرگ در شبکه‌های اجتماعی بود. رفته‌رفته برخی، از این کانال‌ها مثل یک گالری استفاده و برای خودشان شغل‌های خانگی ایجاد کردند و توانستند از این طریق کسب درآمد کنند. در ۱۰ دی‌ماه ۹۶ با به‌وجود آمدن آشوب‌های خیابانی و تحریک مردم از طریق کانال‌های معاند و ضدانقلاب موجود در این پیام‌رسان، مسئولان ترجیح دادند محبوب‌ترین شبکه اجتماعی تاریخ کشور را بالاخره تحویل فیلترینگ بدهند.
 با وجود فیلتر بودن این شبکه اجتماعی در ایران، تلگرام با نفوذ ۷۱ درصدی بین کاربران شبکه‌های اجتماعی و با جمعیتی حدود ۴۰ میلیون همچنان پرکاربردترین پیام‌رسان موبایلی در کشور ما به شمار می‌رود و شبکه‌های پیام‌رسان داخلی با وجود هزینه‌های هنگفتی که برای راه‌اندازی دریافت کرده‌اند نتوانسته‌اند اعتماد و محبویتی بین مخاطبان تلگرامی جذب کنند.


حدود ۲۴ میلیون کاربر ایرانی در اینستاگرام فعالیت دارند. ایرانی‌ها جزو حاشیه‌سازترین کاربران این شبکه اجتماعی هم هستند و ردپایشان را می‌توان در همه صفحات اینستاگرامی مشاهده کرد.


ورود پیام‌رسان‌های اجتماعی نسخه موبایلی

با ورود پیام‌رسان‌‌های موبایلی ورق برگشت و کاربران، به‌ویژه در ایران به این نوع از شبکه‌های اجتماعی روی خوش نشان دادند. در حقیقت پیام‌رسان‌های موبایلی همان چت‌روم‌ها بودند که به وسیله یک نرم‌افزار ارائه شدند؛ پیام‌رسان‌هایی همچون واتس‌اپ، وی‌چت و تلگرام که هر یک پس از ورود خود علاوه بر ارائه خدمات جانبی برای چت و گفت‌وگوی اینترنتی، بازار شبکه‌های اجتماعی تحت وب را نیز خلوت‌تر کردند.