تیتر یک
آیین‌های عزاداری محرم در گنجینه فرهنگ‌های خراسان شمالی
علم‌بندی و علم‌گردانی، آیین حلیم‌پزان و آیین یازدهم محرم در کوران از جمله رسوم اهالی خراسان شمالی در ماه محرم است
تاریخ همچنان ورق می‌خورد، اما عشق امام حسین(ع) که بر تارک باورها و عمق جان شیعه نشسته، روز به روز و نسل به نسل پررنگ‌تر جلوه می‌کند. این جلوه‌گری را باید در آیین‌های عاشورایی به تماشا ایستاد. به گزارش ایرنا، آیین نخل‌گردانی جاجرم واقع در خراسان شمالی، به عنوان گل سرسبد عزاداری‌های محرم در این استان، هر سال با حضور هزاران نفر از جمعیت عزادار و سوگوار که از راه‌های دور و نزدیک خود را به این شهرستان رسانده‌اند، باشکوه هرچه بیشتر برگزار می‌شود. آیین نخل‌گردانی که می‌توان آن را اوج محبت، ارادت و دلدادگی ساکنان این خطه به آستان سیدالشهدا(ع) دانست با مشارکت اقوام مختلف منطقه اعم از کرد، ترک، تات و ترکمن برگزار می‌شود.
همه در کنار هم و با خلوص و عشق نخل عزای امام حسین(ع) را بر دوش می‌گیرند و به گردش درمی‌آورند، گویا حسین حسین‌گویان می‌خواهند به آن سوال تاریخی امام حسین(ع) در روز عاشورا که همه تاریخ را مخاطب قرار داد، پاسخ
دهند. معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی، نخل‌گردانی جاجرم را یکی از آیین‌های ویژه عزاداری امام حسین(ع) در خراسان شمالی عنوان کرد که در فهرست میراث ناملموس و معنوی ملی نیز به ثبت رسیده است.
«علی مستوفیان» با بیان این‌که این سنت کهن در استان به شهرستان جاجرم اختصاص دارد، می‌گوید: هر سال همزمان با عاشورا گردشگران زیادی برای دیدن این مراسم به جاجرم سفر می‌کنند. وی بیان می‌کند: در روز عاشورا هیات‌ها و دسته‌های زنجیرزنی با نظمی خاص در حسینیه بزرگ جاجرم گردهم می‌آیند. از هر هیات یک نفر چند دقیقه‌ای نوحه‌خوانی می‌کند و دیگران سینه و زنجیر می‌زنند. این سینه‌زنی و عزاداری تا ظهر عاشورا ادامه دارد. این مسئول می‌افزاید: پیش از عزاداری، مردم جاجرم بر اساس سنتی چند صدساله، 2 نخل چوبی و فلزی را به میدان حسینیه این شهر می‌آورند.
مستوفیان با بیان این‌که در حمل این نخل‌ها ده‌ها نفر مشارکت دارند، می‌گوید: پس از ورود نخل‌ها به میدان، حرکت آنها سرعت می‌گیرد و عزاداران پشت سر نخل‌ها حرکت می‌کنند. سپس نخل‌ها را دور میدان می‌چرخانند. در دور سوم، نخل اول و در دور چهارم نخل دوم به زمین گذاشته می‌شود و عزاداران همچنان علم‌ها را دور میدان می‌چرخانند. این مسئول با تاکید بر این‌که همزمان با این کار، عزاداری و سینه‌زنی هم انجام می‌شود، اظهار می‌کند: پس از چند چرخش نخل‌ها در محل‌هایی مخصوص بر زمین گذاشته می‌شوند. سپس مردم به سوی بقعه «خواجه مهزیار» از یاران خاصه حضرت امام رضا(ع) حرکت و سپس بر مزار اموات حضور پیدا کنند.
وی با اشاره به این‌که در عزاداری‌ها، همه هیات‌های عزاداری شهرستان جاجرم مشارکت و حضور فعال دارند، می‌گوید: نخل‌ها را با پارچه‌های سیاه و سبزی که روی آنها اسامی حضرت امام حسین(ع) و حضرت ابوالفضل(ع) یا سایر نوشته‌های مذهبی نقش بسته، می‌پوشانند. بر بلندای 2 نخل نیز علم‌هایی شبیه نیزه‌های جنگی با اشعاری روی تیغه‌های آن قرار گرفته است. مستوفیان می‌افزاید: بر اساس اعلام اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، آیین نخل‌گردانی در جاجرم افزون بر ۴۰۰ سال قدمت دارد و سال ۱۳۹۰ در فهرست آثار معنوی به ثبت رسیده است.
علم‌بندی و علم‌گردانی
بیرق سرخ امام حسین(ع) اگر چه با شهادت ایشان خونین شد، اما هرگز بر زمین نیفتاد و به نشانه یادمان واقعه عاشورا هر سال در ماه محرم افراشته می‌شود. علم‌بندی و علم‌گردانی یکی از آیین‌های کهن عزاداری ماه محرم در خراسان شمالی به شمار می‌رود. این آیین در شهرستان‌های بجنورد، اسفراین و جاجرم همچنان متداول است.به گفته یکی از کارشناسان میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، این آیین در ابتدای ماه محرم برگزار می‌شود و مردم به ویژه سادات، عزاداری ماه محرم را با برگزاری این آیین آغاز می‌کنند.
«علی حسین‌پناه» می‌افزاید: مردم این مناطق روی یک تیر چوبی به ارتفاع 3 تا 5 متر، پارچه‌های سیاه و سبزی که نذر کرده‌اند یا سال‌های پیش بر علم آویخته شده بود را دوباره به آن می‌بندند و نمادی از بیرق کربلا می‌سازند، سپس کسانی که قدرت بیشتر و اندام ورزیده‌تری دارند، علم را بر دوش می‌گیرند و پیشاپیش جمعیت عزادار و نوحه‌خوان به حرکت درمی‌آورند. وی می‌گوید: در علم‌گردانی جاجرم، علم را که همان بیرق و نماد عاشورا و محرم است، از حسینیه بزرگ جاجرم در کنار «نارین قلعه» که محل نخل‌گردانی نیز هست، همراه با عزاداری و نوحه‌خوانی در کوچه‌ها می‌گردانند. هنگامی که چند علم دیگر از دیگر محله‌ها حمل شد و به این علمداران پیوست، دوباره به مسجد بزرگ باز می‌گردند.
آیین یازدهم محرم در کوران اسفراین
مردم دسته دسته از راه می‌رسند تا شهادت امام حسین(ع) را در روز یازدهم محرم به نوه‌اش امامزاده کوران تسلیت بگویند. این حضور عظیم و دیدنی و نشان از عشقی دارد که در دل و باور مردم خانه کرده است. این کارشناس میراث فرهنگی از آیین یازدهم محرم در امامزاده کوران به عنوان یکی از رسوم دیرین و شاخص مردم شهرستان اسفراین یاد می‌کند که اهالی اعتقاد عجیبی به آن دارند. وی اظهار می‌کند: هر سال در روز یازدهم محرم، عده زیادی از عزاداران حسینی، طبق رسمی کهن، از شهرها و روستاهای اطراف در امامزاده کوران گردهم می‌آیند تا شهادت امام سوم شیعیان را به این امامزاده تسلیت بگویند.
حسین‌پناه با بیان این‌که این مراسم با برافراشتن علم‌ها، بیرق‌ها و برپایی دسته‌های عزاداری و تعزیه‌خوانی همراه است، می‌افزاید: اعتقاد عجیب اهالی کوران به این رسم به اندازه‌ای است که همگی در چنین روزی حتما از گوشه و کنار کشور خود را به کوران می‌رسانند. حتی هیات عزاداری بانوان نیز در این مراسم شرکت دارد. وی می‌گوید: همه کسانی که نذر دارند، نذور خود را در این محل توزیع می‌کنند و تا بعد از نماز ظهر نیز در محل می‌مانند.
سینه‌زنی امام حسن(ع) و امام حسین(ع)
حسین پناه به آیین عزاداری سینه‌زنی امام حسن(ع) و امام حسین(ع) جاجرم اشاره و اظهار می‌کند: سینه‌زنی امام حسن(ع) و امام حسین(ع) از آیین‌های عزاداری این ماه است که در شهرستان جاجرم به شکل ویژه‌ای و در ادامه علم‌گردانی برگزار می‌شود. البته در برخی از روستاهای اسفراین نیز دیده شده است. وی می‌گوید: پس از رسیدن علم به صحن مسجد، فردی در میانه میدان، علم را در دست می‌گیرد و دیگران در حالی که دست در کمر یکدیگر می‌اندازند، دور علم می‌چرخند و با دست دیگر بر سینه می‌زنند. آنها در 2 گروه نام امامان حسن(ع) و حسین(ع) را تکرار می‌کنند، به شکلی که گروهی با صدای بلند حسن گفته و گروه دیگر نام حسین را فریاد می‌زنند. این مسئول می‌افزاید: آیین سینه‌زنی امام حسن(ع) و امام حسین(ع) جاجرم نیز در فهرست میراث ناملموس این استان به ثبت ملی رسیده است.
آیین حلیم‌پزان
آیین حلیم‌پزان خراسان شمالی نیز در فهرست میراث ناملموس ملی قرار دارد؛ آیینی که از نخستین شب ماه محرم در همه شهرستاهای این استان اجرا می‌شود و هر شب پس از عزاداری، حلیم توزیع می‌شود. حلیم ماه محرم از گندم و گوشت تهیه می‌شود. کارشناس میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری دیگر هم می‌گوید: پخت حلیم ویژه محرم با آداب و ترتیب خاص و مشارکت همه مردم همراه است. «رضا حسین‌پناه» می‌افزاید: پخت حلیم محرم در خراسان شمالی به ۲۵۰ سال قبل بازمی‌گردد و از دوره صفویه که محرم و صفر و آیین‌های شیعه جدی گرفته شد، آغاز و در دوره قاجاریه تثبیت شد.
وی می‌گوید: مطابق با مجلسی که برگزار می‌شود، هر شب یک یا چند گوسفند نذری با مراسم و دعاهای خاص برای پخت حلیم ذبح می‌شود. سپس فردی مومن و معتمد، دست خود را داخل گندم آماده شده برای این خوراک می‌کند و دعا می‌خواند. همه مراحل پخت حلیم با صلوات و یاد امام حسین(ع) همراه است. حسین‌پناه با اشاره به این‌که زمان پخت حلیم طولانی است، می‌گوید: مرحله‌ای خاص به نام چومبه‌زنی وجود دارد که انجام آن تا چندین ساعت طول می‌کشد. این مرحله بسیار سخت است و به قدرت بازوی زیادی نیاز دارد. جوانان و عزاداران برای مشارکت در پخت به صف می‌ایستند.
وی با بیان این‌که آیین‌هایی مانند شبیه‌خوانی، تعزیه‌خوانی و پرده‌خوانی نیز در این استان رواج دارد، ادامه می‌دهد: برپایی این آیین‌ها در روز عاشورا به اوج خود می‌رسد و هر یک از اقوام کرد و ترک استان، مراسم تعزیه‌خوانی خاص خود را دارند.
اهل سنت در ماه محرم
امام حسین(ع) سالار همه شهیدان و سرور همه آزادگان جهان است. فرقی نمی‌کند شیعه باشی یا سنی، مسیحی باشی یا مسلمان، زیرا هرکه او را بشناسد می‌داند که امام حسین(ع) بر بلندای قله آزادگی ایستاده است تا به مردم بگوید که «اگر دین هم ندارید، آزاده باشید»، به همین دلیل در عزای او، همه رخت سیاه بر تن می‌کنند. اهل سنت خراسان شمالی نیز در ایام محرم و عزاداری سالار شهیدان مراسم‌هایی خاص برگزار می‌کنند. ترکمن‌های اهل سنت خراسان شمالی در این ماه، برنامه‌ها و رسومی برای عزاداری امام حسین(ع) دارند. ختم ۷۰ هزاربار «لا اله الا الله، محمدا رسول الله» از این جمله است که تهلیل نامیده می‌شود.
صدقه و نذری هم همیشه از برنامه‌های ماه محرم اهل سنت خراسان شمالی است. البته هر سال در روز عاشورا یک رسم ۵۰ ساله هم در روستای «تازه‌یاب» برگزار می‌شود که تعداد زیادی از مردم در آن شرکت می‌کنند. در این روز اهل سنت با تجمع در جوار امامزاده شیرعلی(ع) فرزند امام موسی کاظم(ع) در مانه و سملقان به عزاداری می‌پردازند. اهل سنت حرمت ایام محرم و صفر را نگه می‌دارند و در این 2 ماه برنامه‌های شادی و عروسی خود را متوقف می‌کنند. در محرم که آغاز سال جدید هجری است، علاوه بر قرائت قرآن، مراسم اطعام نیز برگزار می‌کنند. در این روز برادران و خواهران اهل سنت به خانه افرادی می‌روند که سال قبل در دهه اول محرم از دنیا رفته‌اند. آنها با نثار فاتحه روح آنها را شاد می‌کنند.
خراسان شمالی ۸۶۳ هزار نفر جمعیت دارد که ۱۰ درصد را اهل سنت تشکیل می‌دهد. آنها در شهرستان‌های بجنورد، راز و جرگلان و مانه و سملقان سکونت دارند. از ۷۵ اثر ناملموس خراسان شمالی که در فهرست آثار ملی ثبت شده، ۱۴ اثر مربوط به آیین‌های عزاداری محرم و صفر است.
در همینه زمینه :