بهترین بازی در قرن 21
احیای جاده ابریشم در شرایط جنگ اقتصادی چه کمکی به ایران می‌کند؟
بهرام امیر احمدیان/استادیار دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران
چین، بزرگ‌ترین وارد‌کننده نفت ایران است و یک‌چهارم تجارت خارجی ایران با چین صورت می‌گیرد. اما تحریم‌های آمریکا علیه چین، کشورمان را در شرایط بسیار دشواری قرار داده که قطعا سطح روابط را کاهش خواهد داد چون اگر تحریم‌های آمریکا علیه چین ادامه‌دار باشد، نمی‌تواند از ایران نفت وارد کند. از سوی دیگر اگر ما بخواهیم تجارت دریایی هم انجام دهیم با تبلیغاتی که آمریکا علیه ایران انجام می‌دهد مشکلاتی در عبور از تنگه‌ها مانند مالاکا (مهم‌ترین تنگه‌ای که در جنوب چین قرار دارد) ایجاد خواهد شد. مبادلات هوایی نیز وجود دارد اما محدودیت‌هایی دارد و بیشتر برای حمل کالاهای گرانقیمت و کم‌حجم به‌صرفه است. از طریق قطار هم کالاهای پرحجم با ارزش کم مبادله می‌شود. بنابراین گرچه فرمول روابط تجاری ایران با چین فراهم است اما محدودیت‌هایی وجود دارد؛ آن هم در شرایط کنونی که ایران می‌تواند با چین رابطه اقتصادی خوبی داشته باشد و چین هم بسیار مشتاق است.
طرح «یک کمربند- یک جاده»ژی‌جین پینگ، رئیس‌جمهور چین که به طرح «راه ابریشم جدید» هم معروف است و توسعه دو مسیر تجاری «کمربند اقتصادی راه ابریشم» و «راه‌ابریشم دریایی» را در خود جای داده، در شرایط تحریم به نظر می‌رسد بتواند بسیار راه‌گشا باشد؛ چرا که مسیر مرکزی راه ابریشم جدید از آسیای مرکزی به ایران و خلیج فارس و همچنین ترکیه و دریای مدیترانه می‌رسد. ایران نیز با داشتن منابع عظیم نفت و گاز و قرارگرفتن در «هارتلند انرژی» موقعیت جغرافیایی خوبی برای مشارکت و بهره‌گرفتن از مزایای پروژه راه‌ابریشم چین دارد. موقعیت ژئواستراتژیک ایران که در مرز دریای خزر و خلیج فارس قرار گرفته برای چین مهم است و این کشور خواهان مشارکت جدی ایران در این پروژه است. ۴ قطار مربوط به کمربند اقتصادی جاده ابریشم از غرب چین وارد آسیای مرکزی شده و از طریق قزاقستان و ترکمنستان به ایران رسیده و از راه‌آهن شرق دریای خزر وارد می‌شود. این اتفاق خوبی است چون قطار‌ها طی 14روز از مرز چین گذشته و وارد ایران می‌شوند و بازرگانان ایرانی می‌توانند مبادلات‌شان را از این طریق انجام دهند. البته ایران باید در شرایط موجود تغییری در رویکردهایش به وجود آورد و در مقابل مقدار نفتی که به چین می‌فروشد به جای صنایع سبک و کالاهای ارزان‌قیمت مصرفی، کالاهای سرمایه‌ای وارد کند تا بدین طریق کارخانه‌های داخلی که کالای مصرفی تولید می‌کنند دوباره به چرخه اقتصاد برگردند. اگر در قالب جاده کمربندی با چین همراه شویم چین هم می‌تواند منتفع شود و به سمت عراق برود.
یک مسیر کمربندی از ایران به سمت ترکیه و یک مسیر از ایران به سمت عراق و سوریه می‌رود. می‌دانیم که حدود 95درصد تجارت جهانی از طریق دریا انجام می‌شود، لذا در شرایط تحریم آمریکا، ممکن است چین در اقیانوس آرام، دریای چین جنوبی و اقیانوس هند با تنش‌هایی مواجه شود و راه ایران از این طریق برای چین باز است. علاوه بر این، چین از این طریق می‌تواند در بازار ایران، عراق و سوریه سهمی‌داشته باشد و جایی برای سرمایه گذاری در این کشورها برایش فراهم خواهد بود. ایران همچنین از طریق انتخاب جاده ابریشم قدیم در مسیر کهن خود می‌تواند تحریم‌ها را دور بزند و چین هم می‌تواند بهره‌مند شود و بازارهای جدیدی به دست بیاورد و به انرژی و مواد اولیه و خامی دسترسی داشته باشد که در منطقه خاورمیانه موجود است. همچنین چین از مسیر کهن جاده و از طریق ایران می‌تواند به بازارهای شمال آفریقا دست پیدا کند. لذا توجه و سرمایه‌گذاری در این راه برای هر دوطرف چین و ایران می‌تواند یک بازی برد- برد باشد و در این مسیر باختی وجود ندارد. چین از طریق ایران می‌تواند بدون مزاحمت کشورهای غربی به ترکیه و اروپا، عراق و سوریه و شرق دریای مدیترانه وصل شود. مبادلات کالاهای نیم‌ساخته از این طریق در شرایط سخت اقتصادی به ایران هم این امکان را می‌دهد تا با وجود نیروهای تحصیل‌کرده و انرژی‌های ارزان اقدام به ایجاد صنایع تکمیلی کرده و آن را به بازارهای اروپایی به ویژه ترکیه صادر کند. ایران برای چین مسیر ساده‌ای است تا از درگیری‌هایی که ممکن است برای این کشور در چین جنوبی و دریای اقیانوس آرام یا در تنگه مالاکا و اقیاس هند ایجاد شود، به دور باشد. چین در حال تعریف کریدور اقتصادی چین- پاکستان هم هست تا به جای دورزدن دریاها در دریای عمان به پاکستان و از آن طریق به غرب چین وصل شود و صنایع خود را به آن سمت بیاورد. اگر ما جایگاه خود را تعریف نکنیم و به چین نزدیک نشویم و در این اقتصاد شرکت نکنیم حتما ضرر خواهیم کرد. به نفع ایران است که با چین و کشورهای مسیر در یک کمربندراه ارتباط برقرار کند.
آسیای مرکزی در این مسیر واقع‌شده و سطح روابط‌شان با ایران خیلی گسترده نیست ولی زمانی که قدرت بزرگی مانند چین وارد شود و بخواهد از ایران بگذرد باید از آسیای مرکزی بگذرد بنابراین آنها نیز ناگزیر خواهند شد با ایران گره بخورند. این کمربند راه ابتکاری است که ناخواسته فرصت‌هایی را برای ایران فراهم کرده که باید به دنبال روابط بهتر و بیشتر با چین باشد. کریدور جدیدی از سمت ایران و از سمت شرق دریای مدیترانه باز شده که هم ایران به آن دسترسی دارد، هم لبنان، سوریه و عراق و هم اینکه چین می‌تواند از این راه استفاده کند. این بهترین بازی‌ای است که در قرن21 می‌توانیم تعریف کنیم تا کشورهای آسیای مرکزی، عراق و... را جذب کنیم و بتوانیم طبق سند چشم‌انداز بیست‌ساله در مقطع 1404 کشوری با بیشترین تعامل در منطقه باشیم.