سایه نابودی بر سر «گزک» راین

محوطه قدیم گزک راین در حدود ۱۰۰ کیلومتری جنوب شهر کرمان، در قرون میانی اسلامی مهم‌ترین راه کرمان، راه بزرگ و کاروانی بود که از سیرجان به سمت خاور تا مکران ادامه می‌یافت و از شهرهایی می‌گذشت که امروزه اثری از آن‌ها نیست. 

این در حالی است که این محوطه باستانی و تاریخی به دلیل تخریب‌ها و تعرض‌های بیش از حد در معرض نابودی کامل قرار دارد. 

به گزارش ایسنا، سرپرست هیات باستان‌شناسی محوطه‌ تاریخی «گزک» راین گفت: طرح پژوهشی «کاوش برای پیگردی آثار معماری، گمانه‌زنی برای تعیین عرصه و پیشنهاد حریم محوطه صدر اسلامِ گزک راین» در استان کرمان در 2 بخش انجام شد، اما به علت تخریب‌ها و تعرض‌های بیش از حد به محوطه عملاً هیچ آثار معماری پابرجایی که بیانگر بخشی از بنا یا آثار معماری مشخصی باشد، به دست نیامد. 

 «یدالله حیدری‌باباکمال» با بیان این‌که بخش نخست این پروژه در قالب «گمانه‌زنی به منظور تعیین عرصه و پیشنهاد حریم محوطه قدیم گزک شهرستان راین» و با هدف تکمیل اطلاعات مستند و جلوگیری از تخریب آثار فرهنگی بسیار مهم در این زمینه شکل گرفته است، ادامه داد: لزوم انجامِ این طرح با توجه به نبود هیچ‌گونه اطلاعاتِ مستندی در مورد محوطه مشخص می‌شود. 

به گفته وی، بخش دوم طرح یعنی «کاوش گسترده به منظور پیگردی آثار معماری محوطه صدر اسلام گزک راین» نیز انجام شد که بر اساس آن 4 گمانه با توجه به وضعیت توپوگرافی محوطه در بخش‌های مختلف محوطه ایجاد شد. 


ضرورت کاوش‌ها 

حیدری‌باباکمال همچنین در توضیح ضرورت کاوش و پیگردی آثار معماری و گمانه‌زنی این محوطه تاریخی، گفت: گمانه‌زنی‌های باستان‌شناسی برای تعیین عرصه و حریم محوطه‌های تاریخی، یکی از اولویت‌های سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در موضوع حفظ و صیانت از مواریث فرهنگی کشور است که با انجام این فعالیت‌ها، وضعیت معارضان محوطه‌های باستانی و مالکیت زمین‌های پیرامون محوطه‌ها روشن می‌شود. 


مدیریت و برنامه‌‌ریزی روستایی و شهری 

این دانش‌آموخته دکتری باستان‌شناسی با تاکید بر این‌که پیگردی آثار معماری به‌ویژه در دوره اسلامی می‌تواند پرسش‌های زیادی در خصوصیات معماری محوطه مورد مطالعه به دست دهد، گفت: نقشه‌های عرصه و حریم محوطه‌های تاریخی، امکان مدیریت و برنامه‌‌ریزی روستایی و شهری شایسته‌تر را آماده می‌کند؛ برای نمونه در تدوین طرح‌های هادی روستاهایی که عموماً در نزدیکی محوطه‌های تاریخی هستند، توجه به میراث فرهنگی و محوطه‌های تاریخی به تدوین طرح‌های هادیِ علمی‌تر و دقیق‌تر کمک می‌کند. 


جلوگیری از تداوم تخریب 

حیدری‌باباکمال با اشاره به تعرض وسیع روستاییان و کشاورزان به محوطه تاریخی گزک راین و تخریب شدید محوطه، انجام کاوش‌های علمی باستان‌شناسی برای جلوگیری از تداوم تخریب و آسیب‌های انسانی در این محوطه را ضروری دانست. 

سرپرست هیات باستان‌شناسی محوطه‌ تاریخی «گزک»  گفت: نبود لایه‌های فرهنگی پابرجا و آشفتگی آن‌ها به علت تخریب‌های بیش از حد آن‌ها در این محوطه به چشم می‌آید. 


تنوع فرهنگی

حیدری‌باباکمال تاکید کرد: از یک‌سو از نظر تنوع موارد فرهنگی و پراکنش آن‌ها، محوطه گزک قدیم در راین به اواخر ساسانی، قرون اولیه اسلامی تا دوره سلجوقی تعلق دارد و از سوی دیگر با توجه به پراکنش داده‌های فرهنگی بر سطح محوطه مانند سفال و آوار معماری، یکی از ادوار اوج و گسترش این محوطه قرون سوم تا ششم قمری بوده است. 

وی با بیان این‌که برخلاف سفالینه‌های به دست آمده از گمانه‌های آزمایشی، آثار معماری به دست آمده از داخل گمانه‌های آزمایشی بسیار ناچیز بوده است، افزود: به علت شخم زمین‌های کشاورزی و تسطیح آن‌ها، هیچ‌گونه آثار معماری پابرجا و سالمی بر پهنه دشت قابل مشاهده نیست. برخی از این آثار به گفته اهالی تا یکی‌‌دو دهه گذشته نیز پابرجا بوده‌اند که به مرور تسطیح شده و از بین رفته‌اند. 


سفال‌های به دست آمده

این باستان‌شناس با بیان این‌که هرچند داده‌های سفال و داده‌های فرهنگی به دست آمده در محوطه قدیم گزک، این شهر تاریخی را در ردیف شهرهای باعظمت و باشکوه در دوره ساسانی و مخصوصاً قرون اولیه اسلامی تا دوره سلجوقی منطقه جنوب شرق قرار نمی‌دهد، ادامه داد: با وجود این قرارگیری در مسیر ارتباطی شهر راین اهمیت این منطقه را دوچندان کرده و قدری توجه به متون تاریخی و داده‌های فرهنگی به دست آمده از ترانشه‌های کاوش‌شده و داده‌های برخی گمانه‌های آزمایشی، اهمیت این شهر در قرون اولیه اسلامی تا قرون میانی مشخص می‌شود. 


سیستم‌های آبیاری ویژه در محوطه‌ تاریخی «گزک» 

سرپرست هیات باستان‌شناسی محوطه‌ تاریخی «گزک» راین نکته جالب توجه دیگر در مورد محوطه گزک را وجود سیستم‌های جالب آبیاری آن دانست و گفت: خلق نظام‌های مدیریتی سنتی آبیاری متناسب با ویژگی‌های محلی، از جلوه‌های بالندگی ایرانیان در هر نقطه از کشور است. وجود آسیاب‌های آبی منحصر به فرد در منطقه راین حاکی از بهره‌برداری از منابع آب به بهترین شکل در ادوار تاریخی شهر بوده و بیانگر نگاه ویژه مردمان این منطقه به استفاده از سیستم‌های آبی است. 

«یدالله حیدری‌باباکمال» با اشاره به این‌که وجود سیستم آبیاری سنتی از طریق زهکشی‌های سطحی که کانال‌های سنگی را ایجاد کرده در نوع خود جالب و منحصر به فرد است، تاکید کرد: این کانال‌ها بر اثر نشست و رسوب سنگ‌های تراورتن ایجاد شده‌اند که منجر به هدایت آب به صورت دلخواه در سطح محوطه شده‌اند؛ از سوی دیگر در کنار استفاده از سیستم قنات، سیستم زهکشی سطحی و کانال‌های آبی یکی از سنتی‌ترین روش‌های انتقال آب را در این محوطه به نمایش گذاشته‌اند. 
او اضافه کرد: نمونه‌های مشابه چنین زهکشی‌ای اگرچه به ندرت در سیستم‌های آبیاری ایرانی مشاهده شده، تاکنون به آن‌ها پرداخته نشده است.