فضاهای رها شده شهر

شهرام شهابیان/ کارشناس شهری
باتوجه به اهمیت موضوع کیفیت فضاهای شهری بر میزان حضورپذیری شهروندان در شهر، لیکن بخش‌هایی از فضاهای عمومی شهری هستند که به دلایلی ازجمله عدم‌مدیریت و برنامه‌ریزی صحیح در طول زمان دچار ناسازگاری کالبدی و عملکردی شده و از قلمروی عمومی و سرزنده شهری فاصله گرفته و به فضاهایی متروک و بی‌دفاع بدل شده‌اند.

عدم‌برنامه‌ریزی و استفاده مناسب از فضاهای رها شده علاوه بر اینکه توسعه یکپارچه شهر را مختل می‌سازد موجب فرسودگی کالبدی، زوال درونی و مرگ شهرها نیز خواهد شد، از این‌رو برنامه‌ریزی و تبدیل این فضاها که اغلب دارای پتانسیل‌های بالقوه‌ای هستند در جهت سرزندگی فضاهای شهری امری ضروری به‌نظر می‌رسد.

در یک بررسی کلی فضاهای رها شده شهری را می‌توان به 2 گروه دسته‌بندی کرد؛ فضاهای شهری که در وضعیت فعلی فاقد کارکرد هستند، مثل پروژه‌های نیمه‌تمام و رها شده در سطح شهر، زمین‌های بایر و... و گروه دیگر فضاهای شهری هستند که نقش و کارکرد اصلی خود را به درستی ایفا نمی‌کنند. در واقع فضاهایی که فاقد تعریف مشخص و عدم‌طراحی و ارتباط مناسب بین فرم و عملکرد هستند می‌توانند زمینه‌ای برای وقوع بروز آسیب‌ها و ناهنجاری‌های اجتماعی و به تبع کاهش امنیت محیطی باشند.

برخی از پل‌ها و زیرگذر‌های عابر پیاده نیز در گروه‌های فوق قابل دسته‌بندی هستند. فضاها و امکاناتی که گرچه به‌منظور تسهیل عملکرد برای شهروندان ایجاد شدند ولی در طول زمان دچار فرسودگی و نقص عملکردی شده و به فضاهای بی‌دفاع در سطح شهر بدل شده‌اند. مهم‌ترین دلیل وقوع این امر عدم‌مکان‌یابی و طراحی صحیح این فضاهای شهری است که علاوه بر ایجاد تأثیر نامطلوب در سیمای شهر، موجب شده برخی پل‌های عابر و زیرگذرهای پیاده به فضاهایی نا‌امن و بی‌دفاع در سطح شهر بدل شوند. نکاتی که ضروری است در طراحی این فضاها مورد توجه قرار گیرد شامل موارد زیر است:

توجه به موضوع همه‌شمولی در طراحی این فضاها و قابلیت استفاده آن برای همه اقشار جامعه، محاط نکردن جداره‌ پل‌های عابرپیاده با تابلوهای تبلیغاتی، خوانایی مسیرها، نورپردازی و روشنایی مناسب، دسترسی فیزیکی و بصری مناسب جهت تقویت نظارت اجتماعی و احساس امنیت عابر در ساعات شبانه روز از اهم عواملی هستند که می‌توانند شهروندان را به استفاده از این فضاها ترغیب و تشویق کنند.

هر چند که لزوم ایجاد پل‌های عابر پیاده خود نیازمند بررسی است لیکن لازم است راهکارهای ترافیکی درخصوص کنترل و مدیریت سرعت وسایل حمل‌ونقل اندیشیده شود تا نیازی به ایجاد پل عابر پیاده نباشد. چنانچه اخیرا اقدامات مثبتی در این خصوص در تهران رخ داده است که از آن جمله می‌توان به برچیدن پل عابر پیاده میدان هفت تیر و ایجاد زیرگذر عابر پیاده در میدانگاه اشاره داشت. اما نکاتی نیز در این طرح جای تامل دارد؛ مثل نحوه و یا امکان استفاده عابرین از زیرگذر در ساعات شب، میزان و چگونگی قابلیت استفاده اقشار مختلف چون افراد کم توان و سالمندان از فضای زیرگذر، میزان حضورپذیری فضا، توجه به مبلمان شهری و... که می‌توانند در تقویت حضورپذیری در فضا و دستیابی به هدف اصلی طرح ما را یاری رسانند.

با توجه به موارد مطروحه در گام اول شناسایی فضاهای بی‌دفاع در سطح شهر تهران و آسیب‌شناسی موضوع و اقدامات جهت رفع این مشکل، در گام‌های بعدی ضروری به‌نظر می‌رسد. برای نیل به این هدف می‌توان از طریق باز طراحی فضاهای شهری بر الگوی رفتاری شهروندان تأثیر گذاشت و از وقوع فعالیت‌های مجرمانه و خشونت‌آمیز در محیط‌های شهری که دچار فرسودگی کالبدی - اجتماعی شده‌اند ممانعت به عمل آورد.یکی از اقداماتی که می‌تواند در این حوزه مثمرثمر واقع شود، شناسایی فضاهای رها شده شهری و بررسی ابعاد اجتماعی فضا و برنامه‌ریزی و اقدام جهت ساماندهی کالبدی- عملکردی موضوع مورد نظر با توجه به مقیاس و پتانسیل بالقوه این فضاهاست، لیکن ضروری است اصلاحات کالبدی و اجتماعی به‌طور همزمان در فضاهای بی‌دفاع شهری صورت پذیرد تا علاوه بر تقویت حضورپذیری و نظارت اجتماعی در فضاهای شهری، حس تعلق شهروندان را به شهر افزایش داده و از بروز ناهنجاری‌های اجتماعی در فضاهای شهری بکاهد.