زیست‌بوم
توقف طرح بایوجمی در تالاب انزلی
محمد لاهوری | مسئول کمیسیون محیط‌زیست موسسه موج‌شکن انزلی
مسلم است که حال و روز تالاب انزلی به هیچ‌وجه خوب نیست و امروز در نتیجه عملکرد ضعیف متولیان امر، شاهد مرگ زودرس آن هستیم. عقب‌نشینی آب دریای کاسپین هم باعث شده تا عمق این پهنه آبی کمتر شود. در این میان رسوبات تولیدشده ناشی از ورود مستقیم فاضلاب به تالاب، دستمایه‌ای برای امتحان یک روش پرخطر شده است؛ روشی که حداقل ٨۵٠ میلیارد تومان می‌ارزد.منتقدان مدعی هستند که این روش در هیچ کجای دنیا سابقه اجرایی نداشته و برای اولین بار است که در یک محیط آبی طبیعی در حال اجراست.
تبعات و خطرات آن ناشناخته است و نمی‌توان در کوتاه‌مدت تاثیرات آن روی اکوسیستم، حیات وحش و مهم‌تر از همه انسان را دید. ادعای احیای تالاب انزلی با روش بایوجمی از یک سمت و نگرانی‌های تمام مخالفان از سمت دیگر امروز به چالش بزرگ محیط‌زیستی گیلان تبدیل شده است. در این میان سلامت بیش از یک میلیون حاشیه‌نشین در گرو اعداد و آمار در مقیاس آزمایشگاهی است که در بازه زمانی کوتاه و کمتر از 6 ماه به دست آمده است.مشابهت دادن دی‌اکسید تیتانیوم موجود در آدامس با روش بایوجمی! آیا مجریان طرح حاضرند آدامس بایوجمی مصرف کنند؟دی‌اکسید تیتانیوم مورد استفاده در مواد غذایی دارای کد تولید E171 است. اخیرا نیز آزمایش‌های زیادی مبنی بر خطرناک بودن استفاده از آن انجام شده و نتایج تحقیقات دانشگاهی در نشریات و ژورنال‌های علمی و معتبر دنیا به چاپ رسیده است.
در جدیدترین تحقیقات که توسط انتشارات معتبر Frontiers در ماه مه ٢٠١٩ (اردیبهشت) منتشر شده است، ١۵ تن از محققان دانشگاه سیدنی در مطالعات خود به این نتیجه رسیده‌اند که دی‌اکسید تیتانیوم خوراکی که معمولا به عنوان عامل سفیدکننده در محصولاتی نظیر آدامس و مایونز استفاده می‌شود، می‌تواند منجر به بیماری التهاب روده و سرطان کلورکتال (راست روده) شود.اخیرا در کشور فرانسه، E171 به دلیل اطمینان نداشتن از ایمنی و غیر سمی بودن آن (طی بالغ بر ٢٧ پژوهش از سال ٢٠١٧ تاکنون) ممنوع اعلام و به کمیسیون اروپا پیشنهاد شده است تا اتحادیه اروپا نیز این کد را از چرخه تولید محصولات غذایی که در ارتباط مستقیم با انسان است، خارج کند؛ این در حالی است که دی‌اکسید تیتانیوم استفاده شده برای روش بایوجمی شامل این استاندارد نبوده (خوراکی نیست) و علاوه بر این، کلرید نقره چسبیده به دی‌اکسید تیتانیوم جزو عوامل اصلی فرایند معرفی شده است که هیچ تشابهی با آنچه در آدامس موجود است، ندارد.
با ارائه این تشابه عجیب از سمت مجریان طرح، سوالی که مطرح می‌شود این است که آیا مدعیان این تشابه حاضر هستند آدامس آغشته به بایوجمی را مصرف کنند؟بایوجمی دی‌اکسید تیتانیوم است یا نانو ذرات دی‌اکسید تیتانیوم؟نانو ذرات این خاصیت را دارند که در مقدار بسیار کم، بی‌نهایت موثر باشند و همان تاثیر مواد اصلی را بگذارند. طبق ادعای مجریان طرح، مقدار استفاده از دی‌اکسید تیتانیوم بسیار ناچیز و فقط 2 میکروگرم در لیتر است. از آنجایی که دی‌اکسید تیتانیوم تنها زمانی می‌تواند تاثیر فتوکاتالیستی خود را داشته باشد که یا در مقدار زیاد به صورت دی‌اکسید تیتانیوم استفاده یا در مقدار بسیار کم و با خواص نانو به صورت نانو دی‌اکسید تیتانیوم به محیط اضافه شود، آیا این تعریف نشان‌دهنده استفاده از نانو ذرات دی‌اکسید تیتانیوم به جای دی‌اکسید تیتانیوم نخواهد بود؟
سوال مهم‌تر که هرگز جوابی داده نشده این است که اگر ماده‌ای بتواند در اندازه بسیار ناچیز 2 میکروگرم در لیتر باعث ایجاد چنین تغییرات عظیمی در تالاب شود تا حدی که فقط با یک بار اضافه کردن آن به محیط، حداقل ٣٠ سانتی‌متر از عمق لجن تالاب را دستخوش تغییرات کند، اگر وارد بدن سایر جانداران و انسان شود، چه خواهد شد؟یکی از مجریان طرح در فایل توضیحاتی که اسفند در جلسه شورای اسلامی بندر انزلی ارائه کرد، مشخصا از کلمه نانو ذرات دی‌اکسید تیتانیوم نام برد (فایل به صورت سند در اختیار مراجع قرار دارد). در گزارش ناظر طرح با عنوان «گزارش مقدماتی طرح نظارت و پایش اجرای پروژه زیست‌پالایی با مواد بایوجمی» مجلدی با لوگوی پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران و معاونت محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی دفتر اکوسیستم‌های تالابی سازمان حفاظت محیط‌زیست، در صفحه 3 به صراحت عنوان شده است: «مواد موجود در بایوجمی شامل نانو اکسید تیتانیوم و محلول دی‌الکتریک بر پایه پلی ساکارید است...».
پنهان ماندن آثار خطرناک نقره آزادشده
مواد تاثیرگذار برای حذف لجن‌ها در روش پیشنهادی، اتصال دی‌اکسید تیتانیوم و کلرید نقره‌ای است که در این مواد وجود دارد. کلرید نقره در مجاورت نور یا گرما به کلر و نقره تجزیه خواهد شد. سمی بودن نقره آزاد شده در این فرایند در محیط زنده و آبی تالاب می‌تواند خطرناک‌تر از دی‌اکسید تیتانیومی باشد که در این مواد یافت می‌شود.در صفحه ٢ گزارش خلاصه مدیریتی با عنوان «تحقیق در رابطه با ارزیابی ریسک بایوجمی در استخرهای شیلات تالاب انزلی»، در معرفی روش بایوجمی گفته شده است: «در روش بایوجمی که در استخرهای شیلات و حاشیه تالاب انزلی به اجرا گذارده شده است، دی‌اکسید تیتانیوم به صورت هیبرید با کلرید نقره برای افزایش راندمان، مورد استفاده قرار گرفته است».
اما در صفحه ١٩ همین گزارش افزایش مقدار نقره را نیز هشدار داده است: «مقدار نقره در گیاهان استخرهای تیمار (استخر تیمار استخری است که در آن مواد بایوجمی تزریق شده است) بیش از استخر شاهد است. استفاده از بایوجمی علت اصلی این افزایش است بنابراین هنگام به‌کارگیری این روش در تالاب انزلی باید غلظت نقره در مواد بایوجمی کاهش داده شود».باید بپذیریم کلرید نقره مورد استفاده نیز باید در مقیاس نانو باشد، چراکه اتصال آن به نانو دی‌اکسید تیتانیوم فقط در اندازه نانو امکان‌پذیر است. بنابراین آثار سمی به مراتب بیشتر و خطرات ناشی از وجود آن در تالاب غیر قابل اندازه‌گیری خواهد بود. این موضوع مهم تا امروز بین شلوغی‌های تاثیرات سوء دی‌اکسید تیتانیوم مغفول مانده است.
طرح مفهومی جدید برای «محیط ایزوله»
طبق تعریف، محیطی که ایزوله است باید به گونه‌ای ایجاد شود که با اطراف خود هیچگونه ارتباطی نداشته باشد. علاوه بر آن ایزوله بودن باید به شکلی باشد که در هر شرایطی بتواند ثبات خود را نیز حفظ کند.در صفحه ۴ گزارش خلاصه مدیریتی آمده است: «غلظت دی‌اکسید تیتانیوم در آب ٢/٢۵ میکروگرم در لیتر است که این رقم واقعی نیست و در حقیقت طی این دوره حداقل ١٠ بار آب استخر تعویض می‌شود»آنچه از مفهوم ایزوله بودن برداشت می‌شود، ارتباط نداشتن محیط آزمایشی با محیط اطراف است، اما در این سند، مجری طرح به وضوح اشاره کرده که حداقل ١٠ بار با باز کردن خروجی استخر، آب محیط ایزوله به داخل تالاب ریخته که در نهایت منجر به تازه شدن آب استخر و کاهش غلظت مواد ریخته شده در آن شده است. در این میان حاشیه‌نشینانی که خبر از این ماجرا نداشتند، درگیر ورود عامدانه مواد خطرناک به داخل آب شده‌اند و بهایش را باید آنان بپردازند.
ناپدید شدن فلزات سنگین و سموم ذخیره شده در رسوبات
یکی دیگر از مجریان طرح طی نتایج به دست آمده از آزمایش‌های خود مدعی شده که فلزات سنگین، سموم آزاد شده و حتی دی‌اکسید تیتانیومی که به استخرهای تیمار ریخته شده، نسبت به محیط شاهد بسیار کمتر است؛ ادعایی که می‌تواند سوالات بسیاری در پی داشته باشد. اول آن‌که چطور ممکن است در استخری که دی‌اکسید تیتانیوم ریخته شده، مقادیر کمتری نسبت به استخری که در آن تزریق صورت نگرفته، به دست آید؟ تکلیف مقادیر زیادی از فلزات سنگین ناشی از معلق شدن رسوبات آلی و خورده شدن آن توسط ماهی‌ها و سایر آبزیان چه خواهد شد؟
در صفحه ١٢١ گزارش پژوهشکده آبزی‌پروری آب‌های داخلی کشور آمده که نتایج بررسی‌ها نشان داده است که غلظت فلزات سنگین در استخر شاهد بالاتر از استخرهای تیمار بوده است؛ در حالی که از آمار به دست آمده در صفحات ٨۴ تا ١١٣ همین گزارش، می‌توان نتیجه گرفت غلظت بالایی از فلزات سنگین وارد بافت ماهی‌ها شده است. در صفحه ٩٨ گزارش پژوهشکده آبزی‌پروری نوشته شده است: «میانگین نتایج اندازه‌گیری فلزات سنگین در بافت عضله و کبد 4 گونه ماهی پرورشی (قابل ذکر است که ماهیان پرورشی ماهیان بومی تالاب نبوده و توان تحمل بیشتری نسبت به ماهیان تالابی دارند) نشان می‌دهد از میان ٢۴ فلز اندازه‌گیری شده، غلظت ١١ فلز سنگین در بافت عضله ماهیان تیمار در مقایسه با تجمع این فلزات در بافت عضله ماهیان شاهد بیشتر بوده و ٨ فلز سنگین دیگر در بافت کبد ماهیان تیمار در مقایسه با شاهد بیشتر بوده است». همه این موارد نشان‌دهنده تناقض فاحش در آمار و داده‌هایی است که مجریان طرح به آنها استناد کرده و بر اساس سلیقه در نشست‌ها و مقالات از آنها استفاده می‌کنند؛ در حالی که اکثریت از نتایج به دست آمده اطلاعی ندارند.
تهدیدی برای حاشیه‌نشینان تالاب انزلی
خطرناک‌ترین و غیرمنصفانه‌ترین نظریه موافقان طرح بایوجمی در صفحه ١٨ گزارش خلاصه مدیریتی آمده است: «با توجه به این‌که یک فرد هرگز هر ۴۵ کیلوگرم ماهی مصرفی سالانه خود را از استخرهای شیلات تامین نخواهد کرد، بنابراین عملا ریسک بهداشتی با توجه به خروجی ADI به مراتب ضعیف‌تر و در نهایت دارای خطر نیست. مع‌ذلک پیشنهاد می‌شود میزان عناصر در افراد بومی (خصوصا مو، ناخن و خون) اندازه‌گیری شود تا مطالعات اپیدمی‌شناسی جامع‌تری صورت پذیرد».مهم‌ترین سوال همه منتقدان درباره پروژه احیای تالاب انزلی با روش بایوجمی این است که آیا طبق این سند، تالاب انزلی و بیش از یک میلیون حاشیه‌نشین آن در حکم یک آزمایشگاه بزرگ برای بایوجمی هستند؟! چطور ممکن است مجریان طرح بدون در نظر گرفتن جان مردم، روشی غیر معمول در دنیا را در یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین محیط‌های آبی کشور به کار بگیرند و پس از آلوده کردن آن، به دنبال خطرات و احتمال ابتلا به سرطان در مو و ناخن و خون حاشیه‌نشینان باشند؟
