تجربه ر‌هایی نرخ سوخت در جهان

سمیرا رحیمی

گزارش سال2019 صندوق جهانی پول از تخصیص یارانه سوخت‌های فسیلی در جهان نشان می‌دهد  که کشورهای جهان سالانه هزینه هنگفتی را برای ارزان‌تر ارائه‌دادن سوخت‌های فسیلی به شرکت‌های سوختی صرف می‌کنند. براساس این گزارش تا ابتدای سال 2018کشورهای جهان نزدیک به 5/2 تریلیارد دلار را صرف یارانه سوخت‌های فسیلی کرده‌اند که این مبلغ با 5/6 درصد از تولید ناخالص جهانی برابری می‌کند. همچنین این مبلغ نیم‌تریلیارد دلار بیشتر از مبلغ یارانه سوخت جهانی نسبت به سال2015 اعلام شده‌است. به گفته این صندوق، اگر کشورهای جهان در همان سال2015 که مبلغ یارانه جهانی حدود 7/4تریلیارد دلار بود، به آن توجه می‌کردند و قیمت سوخت را به حدی کارآمد می‌رساندند، میزان دی‌اکسید‌کربن در جهان 28درصد کمتر می‌شد و آمار مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی‌های کربنی نیز 46درصد کاهش پیدا می‌کرد.

براساس این گزارش، بزرگ‌ترین تخصیص‌دهندگان یارانه به بخش سوخت کشورهای چین، آمریکا، روسیه، اتحادیه اروپا و هندوستان هستند. در میان این کشورها، اقتصاد‌های بزرگی که خود از منابع نفتی برخوردارند، مانند آمریکا، یارانه سوخت خود را به بخش اکتشاف نفت اختصاص می‌دهند که همین موضوع باعث می‌شود قیمت بنزین در این کشور پایین‌تر از بسیاری از دیگر کشورهای مالک نفت باشد. قیمت بنزین در هر کشور براساس فاکتورهایی مانند تولید داخلی نفت، ظرفیت پالایشگاه‌های ملی، یارانه، مالیات و دیگر عوامل تعیین می‌شود و آزادبودن بازارهای یک کشور نسبت به کشوری دیگر لزوما به معنی حقیقی‌بودن قیمت بنزین نخواهد بود. برای مثال نروژ به‌عنوان پانزدهمین تولید‌کننده بزرگ نفت در جهان، یکی از بالاترین سطوح مالیات بر کربن را دارد و همین موضوع بر قیمت بنزین در این کشور تأثیر گذاشته و آن را به مبلغی حدود 3 برابر قیمت بنزین در آمریکا رسانده‌است؛ در واقع در کشورهایی با اقتصاد‌های توسعه‌یافته، قیمت بنزین براساس هزینه اجتماعی کربن یا مالیات بر کربن تعیین می‌شود؛ معیاری که اقتصاد‌دانان برای تخمین آسیب افزوده‌شدن هر تن دی‌اکسید کربن به اتمسفر تعیین کرده‌اند.

براساس گزارش طرح ابتکاری یارانه جهانی حدود 50کشور تا سال2018 سطوح مختلفی از تحولات در حوزه یارانه سوخت‌های فسیلی را در بخش‌های اکتشاف، تولید و مصرف اعمال کرده‌اند که در نهایت به کاهش یارانه سوخت در سراسر جهان منجر شود. براساس این گزارش، کشورهای برزیل، مکزیک، اکوادور، مغرب، الجزایر، ایران، آنگولا، هند، پاکستان، کویت، کنیا و چندین کشور دیگر در حوزه یارانه مصرف سوخت و بنزین تحولاتی ایجاد کرده‌اند. این تغییرات سیاستگذاری در کشورهای کانادا و آلمان در حوزه تولید و در کشورهای چین، آرژانتین و اوکراین در هر دو زمینه تولید و مصرف گزارش شده‌اند. اما براساس سازمان جهانی انرژی، اعمال این تحولات نیز تاکنون نتوانسته تأثیر قابل توجهی در کاهش میزان یارانه سوخت در جهان بگذارد.

در راستای کاهش تخصیص یارانه به بخش سوخت، روند آزاد‌سازی بازار بنزین در چندین کشور جهان از سال‌های پیش آغاز شده‌است. برای مثال کشور امارات که از دیگر کشورهای مالک نفت جهان به‌شمار می‌رود، از سال 2015 و با آغاز طرح تحول قیمت بنزین، قیمت این سوخت به‌صورت ثابت توسط دولت تعیین نشده و به‌صورت ارزیابی ماهانه میانگین قیمت جهانی و هزینه‌های عملیاتی تعیین می‌شود. تا پیش از اجرای این طرح، قیمت یک لیتر بنزین در پمپ‌بنزین‌ها حدود 83/1درهم بود اما پس از اجرای طرح آزاد‌سازی قیمت بنزین و برداشته‌شدن یارانه سوخت، قیمت بنزین 44درصد افزایش پیدا کرد.

با وجود نگرانی‌هایی که مصرف‌کنندگان در این منطقه از خود بروز داد‌ه‌اند، اقدام امارات به سرعت از سوی بسیاری از دیگر کشورهای عرب مالک نفت تکرار شد. وزارت اقتصاد عمان برنامه‌هایی را برای آزاد‌سازی‌ بازار بنزین تا پایان سال2015 ارائه داد و عربستان، بزرگ‌ترین اقتصاد و تولید‌کننده نفت خام در منطقه، چند‌ماه پس از امارات قیمت بنزین را 66درصد افزایش داد تا کسری بودجه خود را از محل بنزین تامین کند. با این‌همه، شهروندان در کشورهای عربی همچنان به‌دلیل مولد‌ نفت‌بودن کشورهایشان از نرخ پایین مالیات بر سوخت بهره می‌برند. همچنین در کشورهایی مانند عربستان، باوجود افزایش بهای سوخت، شهروندان از کمک‌‌هزینه‌های ماهانه دولتی بهره‌می‌برند. برای مثال در سال2017 عربستان در راستای پشتیبانی از شهروندانش در برابر افزایش هزینه‌های زندگی، 13میلیارد دلار بودجه کمک‌هزینه درنظر گرفت. از روند آزادسازی قیمت بنزین در چین به‌عنوان سیزدهمین تولید‌کننده نفت جهان که درعین حال یکی از بزرگ‌ترین وارد‌کنندگان محصولات نفتی جهان نیز به شمار می‌رود، چندین سال می‌گذرد و تا به امروز پیشرفت‌های فراوانی، ازجمله مقررات‌زدایی از قیمت‌ها در بعضی حوزه‌ها، دسترسی شرکت‌های ثانویه به بازار سوخت و رویکرد ممتد به تمرکززدایی از زیرساختارها در این زمینه حاصل شده است. انگیزه اصلی از آغاز تحول در بازار سوخت در چین افزایش رقابت میان تامین‌کنندگان و مصرف‌کنندگان در بازار و در عین حال اطمینان از کارآمد‌بودن تخصیص منابع اعلام شده‌است. شکستن انحصار شرکت‌های دولتی در بخش بنزین و امکان ورود شرکت‌کنندگان دیگر در این بازار از اهداف دیگر این طرح به‌شمار می‌رود.