گفت وگو
گودهای تهران، حاصل برداشت خاک رس مرغوب برای تولید مصالح ساختمانی
نصرالله حدادی | محقق و تهران‌شناس:
در شهر تهران با 2دسته گود مواجه هستیم؛ گود‌هایی که به موقعیت جغرافیایی و عناصر طبیعی بستگی دارند؛ ازجمله چال هراز در شمال تهران که به دلیل تبدیل‌شدن به زیستگاه خرگوش، به چال‌خرگوش نیز شهرت یافته و گود‌هایی که حاصل برداشت خاک برای تهیه مصالح ساختمانی بوده‌اند. در گفت‌وگو با استاد نصرالله حدادی ـ تهران‌شناس و محقق تاریخ شفاهی ـ به چگونگی شکل‌گیری گود‌ها و محله‌های گود‌نشین در شهر تهران پرداخته‌ایم.
درباره نحوه شکل‌گیری گودهای مصنوعی که حاصل دخالت انسان‌ها بوده صحبت کنید.
همان‌طور که می‌دانید سطح زمین تهران، از سمت شمال به جنوب شیب دارد؛ بنابراین در روزگار قدیم از خاک رس مرغوب و مناسب جنوب شهر، برای تولید مصالح ساختمانی مثل خشت و آجر بهره‌برداری می‌کردند؛ در نتیجه با برداشت وسیع خاک در نقاط مختلف و در کنار آن ساخت کورهپزخانهها و کوره‌های آجرپزی، به مرور زمان، گودهای تهران شکل گرفتند. از گود‌هایی که حاصل برداشت بی‌رویه خاک در نقاط مختلف شهر بوده‌اند می‌توان به گود عرب‌خاتون معروف به «گود عرب‌ها» در شهر ری، گود زنبورک‌خانه، چال‌حصار و چال‌میدان اشاره کرد. در واقع این گود‌ها و کورهپزخانهها بیشتر در حاشیه شهر شکل گرفته‌اند و به‌دلیل ارزش بهره‌برداری از خاک زمین‌های آنها، در درازمدت به شکل‌های متفاوتی درآمده‌اند؛ مثلا تعدادی پر شده‌اند یا از برخی از آنها برای ایجاد تفرجگاه و محل تفریح مردم استفاده شده است؛ مثل گود میثاق در محله باغ‌آذری که اکنون به فضای سبز و زمین بزرگ فوتبال تبدیل شده است.
شما از گودهای تهران خاطره‌ای در ذهن دارید.
در این زمینه نمونه و مثال، فراوان است؛ مثلا گود باغ‌چالی حدود نیم‌قرن پیش و در سال1347 در خیابان خانی‌آباد وجود داشت. آن‌زمان مرحوم پدرم در خانی‌آباد، کارگاه تراشکاری داشت و من در فرصت‌هایی که به دست می‌آوردم، آنجا می‌رفتم تا در کارها کمک‌حالش باشم. یادم هست 14سال بیشتر نداشتم که ضایعات و پسماند تراشکاری را با گاری‌دستی، کنار گود باغ‌چالی می‌بردم و آنجا خالی می‌کردم. شیب زمین باغ‌چالی آن‌قدر زیاد بود که یکی از روزها، گاری از دستم رها شد و با سرعت به پایین گود رسید و داخل گل رس فرورفت. گل‌و‌لای داخل گود به قدری چسبناک بود که به‌سختی توانستم گاری را بیرون بکشم. در واقع یکی از دلایل استفاده از خاک این زمین‌ها، خاصیت چسبندگی و مرغوبیت آن برای ساخت مصالح ساختمانی بود. این نمونه‌ای از گودهای تهران بود که سال‌ها قبل پر شده است و ساکنان آن به شهرک واوان نقل‌مکان کرده‌اند.
از معروف‌ترین گودهای شهر تهران و تاریخچه شکل‌گیری آنها به طور خلاصه سخن بگویید.
در روزگار قدیم، گود‌هایی مثل زنبورک‌خانه و چال‌میدان، محل رفت‌وآمد افرادی بود که از لحاظ پوشش و کلام دارای فرهنگ پست و ناصوابی بودند. قلدری و به‌زبان‌آوردن الفاظ نادرست ازجمله مسائلی بود که بعد‌ها به فرهنگ «چاله‌میدانی» شهرت پیدا کرد. یا مثلا چال‌حصار تهران که حدود 166سال قبل وجود داشت، به کوچه‌های شیب‌داری منتهی می‌شد که از جهت شرق به غرب امتداد داشت. در این محل با خاک زمین داخل گود، مصالح ساختمانی مورد نیاز ساخت برج و بارو‌ها را تأمین می‌کردند.
چه کسانی هسته اولیه زندگی در گودهای تهران را تشکیل دادند؟
در واقع ساکنان ابتدایی گودهای تهران، افراد و خانواده‌هایی بودند که در کوره‌های آجرپزی به کار گرفته شدند. این افراد با انجام کارهای سخت و با به‌دست‌آوردن مزد و حقوق ناچیز، به مرور زمان در گوشه و کنار این گود‌ها، خانه ساختند و ماندگار شدند؛ البته خانه‌هایی که با اصول و قوانین شهرسازی و معماری همخوانی ندارند و اکنون پس از چند دهه به یکی از مسائل و چالش‌های شهر در زمینه نوسازی بافت فرسوده تبدیل شده‌اند.
در همینه زمینه :
