زایا یا عقیم،مسئله این است

نگار حسینخانی 

روز بزرگداشت فردوسی با نکوداشت زبان و ادب فارسی مقارن شده تا ما هر سال این سؤال را از خود بپرسیم با این زبان چه کرده‌ایم؟ آیا مغول و تازی غارتگر بودند یا ما که یکجا نشسته‌ایم و چانه گرم می‌کنیم و تبر به ریشه خود می‌زنیم. زبان همواره از اصلی‌ترین راه‌های ارتباط بوده و ما همچنان در نیمه‌های این راهیم. پر واضح است که هر پدیده تازه‌ای در ورود نخستینش به جامعه مردم را درگیر کشف و استفاده از خود می‌کند. مردم دست به‌کار شده و نامش را جست‌وجو می‌کنند و در این کاوش سر به هر جا می‌زنند، به هر جا غیراز صفحه رسمی فرهنگستان زبان و ادب فارسی، زیرا این صفحه همیشه چند سال از رخدادهای جامعه عقب است. در مواردی هم که فرهنگستان جلسه تشکیل می‌دهد و واژه‌ای پیشنهاد می‌کند،  واژه جدید به این زودی روی سایت قرار نمی‌گیرد. با این حال ما چگونه زبان خود را با مسائل روز مناسب‌سازی می‌کنیم و تغییرات تا امروز چگونه بوده و چطور رخ داده است؟

دردسرهای واژه‌سازی

به‌نظر سؤال نخست باید این باشد که آیا زبان فارسی توانسته یا می‌تواند جوابگوی نیازهای امروز جامعه ما باشد؟ از ویژگی‌های زبان، زایایی و خلاقیت است. زایایی واژگان به اهل زبان امکان می‌دهد تا همراه با تغییراتی که در جامعه رخ می‌دهد واژه‌های تازه بسازند و کارایی زبان خود را با نیازمندی‌های خود متناسب کنند. محمدرضا باطنی، زبان‌شناس در این‌باره می‌گوید: «اگر بخواهیم به میزان زایایی یک زبان پی ببریم و احتمالا آن را با زایایی زبان‌های دیگر مقایسه کنیم، باید ببینیم در آن زبان با چه درجه از سهولت می‌توان از یک مقوله دستوری به مقوله دیگر رفت. با اندکی تسامح می‌توان گفت اشتقاق نیز گذر از مقوله‌ای دستوری به مقوله‌ای دیگر است. بنابراین، از میان تغییرات اشتقاقی گوناگون، آنکه از همه مهم‌تر است گذر از اسم یا صفت به فعل است، یا به بیان ساده‌تر، ساختن فعل از اسم و صفت». او معتقد است در فارسی فقط فعل‌های ساده یا بسیط هستند که زایایی دارند، درحالی‌که در فارسی امروز دیگر فعل ساده ساخته نمی‌شود. گرچه زبان فارسی، در وضع فعلی برای برآوردن نیازهای روزمره مردم با مشکلی مواجه نیست، ولی برای واژه‌سازی علمی زایایی لازم را ندارد. او در مقاله‌ای که در این‌باره نوشته است می‌گوید که زبان فارسی عقیم شده است.

دستور زبان فارسی از دیروز تا امروز

بعضی کتاب‌ها که اواخر سده 4 هجری به زبان فارسی دری نوشته شده‌اند، علمی هستند. اما امروز دیگر زبان ملی، لزوما زبان علمی کشور نیست و به‌خاطر محدودیت‌های موجود یا انتخاب تاریخی، زبان‌های ملی در حوزه ادبیات و رسانه‌ها استفاده می‌شود. پیش‌ترها وقتی آموزگاران مدرسه دارالفنون در نگارش کتاب‌های علمی به‌اصطلاحی علمی برمی‌خوردند، آن واژه را به عربی یا اصل فرانسوی برمی‌گرداندند. اما در سال‌های نخستین سده بیستم میلادی تلاش‌های بسیاری شد تا اصطلاح‌های نو شکل بگیرد. افراد و گروه‌ها دست به‌کار واژه‌گزینی شدند. سال۱۳۱۱ انجمنی شکل گرفت و معادل‌هایی برای ۳هزار اصطلاح علمی وضع کرد که با پذیرش همگانی همراه بود؛ مثلا دانشگاه و شهرداری؛ انجمنی که در آن چهره‌هایی چون سعید نفیسی، بدیع‌الزمان فروزانفر، عبدالعظیم قریب، محمدعلی فروغی، محمدتقی بهار، رشید یاسمی، عباس اقبال آشتیانی، ابراهیم پورداوود، محمود حسابی، غلامحسین رهنما و حسین گل گلاب عضو بودند. از آن سال‌ها تاکنون کتاب‌ها و مقاله‌های علمی منتشر شده به زبان فارسی رشدی فزاینده داشته و شماری از پژوهشگران دست‌اندرکار نگارش شدند. در این میان پرویز ناتل خانلری را به‌عنوان بنیانگذار دستور زبان نوین می‌شناسند. اصطلاحات دقیق و مناسب برای مقولات دستوری و تفکیک فارسی معاصر با فارسی دری باعث شد که دستورزبانی که او برای دوره‌های مختلف دبیرستان تدوین کرده بود مورد استقبال قرار گیرد و بعدا در دانشگاه‌ها تدریس شود. پیروان خانلری در دستورنویسی آرای او را کامل کردند و دستورنویسی را به پایه‌های بالاتری رساندند. دستور زبان خانلری بر پایه زبان‌شناسی و با توجه به روح زبان فارسی تدوین شد و می‌توان گفت نخستین دستور زبان فارسی بر بنیاد زبان‌شناسی در ایران است. اما اثر مهم و ماندگار دیگر خانلری در این زمینه، تاریخ زبان فارسی است که تاکنون تنها کتاب مرجع در این زمینه به‌حساب می‌آید. بنای کتاب دستور زبان فارسی بر ۵ جلد ریخته شده بود که زبان ایرانیان را از زمان کهن تا دوره معاصر دربرمی‌گیرد. جلد چهارم این کتاب درباره زبان فارسی معاصر و تحول و دگرگونی آن است. خانلری در دوره حیات خود موفق شد تنها جلد اول و دوم آن را در چندین مجلد به تألیف درآورد که از آثار پرارزش و ماندگار این حوزه است. همچنین او طرح جامعی بر اساس ابزار زبان فارسی برای تألیف فرهنگ لغت پایه‌گذاری کرده بود که فقط موفق شد بخشی از دوره اول را آماده کند و به چاپ برساند.