تلاش‌های سیاسی برای حل بحران عراق

محسن میرزایی

 نابنشو-  وزیر مختار آمریکا در عراق-  در نامه‌ای به  کوردل هال- وزیر امور خارجه ایالات متحده - مورخ 18فروردین ماه 1320‌ (8آوریل 1941) چنین می‌نویسد: جمیل مردام بی - نخست‌وزیر سابق سوریه- به‌عنوان واسطه از جانب رشید‌عالی گیلانی فعالیت می‌کند که بین او و وزیر مختار انگلیس در بغداد برای حل بحران کنونی سازش و موافقت نظر ایجاد کند. او امروز نزد من آمد و از من تقاضای کمک و کسب نظر کرد. نکات زیر را اجمالاً برای او بیان کردم:
1- یک دولت قانونی باید طبق قانون اساسی تشکیل شود.
2- این امر باید با موافقت نظر کامل انگلیسی‌ها صورت گیرد زیرا منافع عالیه عراق متکی به همکاری کامل با انگلیسی‌ها در بحران جهانی کنونی است.
3- اگر برای انجام این دو منظور افراد باید فدا شوند، چنین فداکاری‌ای به خاطر مصالح عالیه عراق باید صورت گیرد (او می‌داند که منظور من از فدا کردن افراد، خود گیلانی است).
در جریان گفت‌وگو صراحتاً به ایشان گفتم که ملت آمریکا به رژیم‌هایی که زمام حکومت را به زور به‌دست آورده‌اند، با نظر علاقه و همدردی نمی‌نگرد.(1) به او پیشنهاد کردم که با یکی از اعضای سفارت کبرای انگلیس صحبت کند. وی گفت با دبیر امور شرقی  سفارت امروز ملاقات خواهد کرد. این مطلبی بود که من از پیش می‌دانستم. وی اظهار داشت که شام را امشب با رشید‌عالی گیلانی صرف خواهد کرد».

اتباع انگلیسی در عراق گروگان‌های کودتاچیان هستند
وزیر مختار آمریکا در بغداد به وزیر امور خارجه آمریکا مورخ 20فروردین ‌ماه 1320 (9آوریل 1941) می‌نویسد:« نظریات وزیر مختار انگلیس بر مبنای عدم‌شناسایی و عدم‌اعمال زور به‌منظور تعدیل و تثبیت اوضاع استوار بوده و من نیز با او موافقت دارم. فعالیت‌های نظامی بعدی، رفتار کودتاچیان با اتباع انگلیسی- که عملا آنها را گروگان نگاه داشته‌اند- پارازیت انداختن به انتشارات رادیویی به زبان انگلیسی و عربی، و آزاد گذاشتن انتشارات رادیویی به زبان آلمانی و عربی، آرایش دادن واحدهای نظامی در نقاط سوق‌الجیشی در سراسر کشور عراق، به ویژه اقدامات تهدیدآمیز علیه پایگاه‌های هوایی انگلیس در عراق، همه اینها به ارتش 50هزار نفری عراق خصوصیت یک نیروی متخاصم را می‌بخشد که موجب آن می‌شود انگلستان این کشور را اشغال کند».

رشید‌عالی غیرقابل اعتماد، بی‌رحم و قساوت‌پیشه است
نامه وزیر مختار آمریکا در عراق به وزیر امور خارجه ایالات متحده مورخ 21فروردین‌ماه 1320 (10آوریل 1940):« مذاکره با رشید‌عالی گیلانی هیچ‌گونه فایده‌ای نخواهد داشت. اظهارات علنی او در هفته گذشته و پیشنهادهایی که به‌وسیله ادموند برای سفیر کبیر آمریکا و اینجانب فرستاده همه نشان می‌دهد که جواب او به من چه خواهد بود. او از نظریات من هم‌اکنون آگاه است. اینکه او با شتاب و عجله امروز پارلمان را دعوت به تشکیل جلسه کرده و سوابق سیاسی‌اش، همه نشان‌دهنده آن است که او آدمی توطئه گر و غیرقابل‌اعتماد و بی‌بندوبار و بی رحم و قساوت‌کار است و پشتیبانی کردن از او از جانب مردمی که خصوصیات خود او را دارند و اکنون به جای پشتیبانی از وی بر او مسلط شده‌اند و وجود مدارک و اسنادی که در اختیار انگلیسی‌هاست و نشان می‌دهد که او با آلمانی‌ها روابط پنهانی دارد و همچنین اطلاعات مختلف دیگری که درباره او به‌دست آورده‌ام، همه اینها باعث می‌شود که من در مورد رشیدعالی به نتایج زیر برسم:
1- پیشنهادهای رشیدعالی توأم با تضمین‌های شایسته و اطمینان‌بخش به‌نظر نمی‌رسد.
2- نکته دیگر این است که دعوت شتاب‌آمیز پارلمان به تشکیل جلسه برای خلع «نایب‌السلطنه» و به تصویب رساندن قوانین دلخواه او که به رژیمش ظواهر قانونی بودن ببخشد، در مجموع حاکی از عدم‌حُسن نیت او است.
3- مذاکرات رشیدعالی با انگلیسی‌ها به‌منظور اغتنام فرصت و هموارکردن راه، برای آلمانی‌هاست.
4- همچنین هدف رشید‌عالی از کودتا ایجاد نگرانی و مشغول داشتن انگلیسی‌‌ها در این دوره بحرانی است».

ملک عبدالاله  برکنار شد
وزیر مختار آمریکا در تلگرافی دیگر در همان روز (21فروردین‌ماه 1320) به وزیر امور خارجه ایالات متحده می‌نویسد: « پارلمان عراق امروز «عبد‌الاله» را از نیابت سلطنت خلع و «الشریف شرف» را به نیابت سلطنت منصوب کرد. شخص اخیر‌الذکر از خانواده هاشمی است و در سال 1925در غیاب کوتاه‌مدت ملک فیصل اول (پادشاه متوفی عراق) چندی نایب‌السلطنه بوده است».

اسامی کابینه جدید احتمالا فردا اعلام می‌شود
22فروردین ‌ماه (11آوریل 1940) وزیر مختار آمریکا در عراق طی نامه‌ای به وزیر خارجه ایالات متحده چنین می‌نویسد:« نایب‌السلطنه جدید از رشید‌عالی گیلانی درخواست کرد که دولت جدیدی تشکیل دهد. اعضای کابینه جدید احتمالاً فردا اعلام خواهد شد. مستشار حقوقی انگلیسی در وزارت دادگستری عراق به من اظهار داشت از آنجا که در قانون اساسی آمده است که تنها پادشاه یا نایب‌السلطنه و یا هیأت وزیران می‌توانند پارلمان را دعوت به تشکیل جلسه کنند، جلسه دیروز پارلمان مخالف قانون اساسی بوده است زیرا بنا به دعوت عده‌ای که قدرت را به زور قبضه کرده بودند، تشکیل شده بود. ولی تصمیمات پارلمان مطابق با آیین و اصول مشروطیت است.

قوای نظامی بریتانیا وارد صحنه می‌شود
وزیر مختار آمریکا در تلگرافی دیگر در همان روز (22فروردین‌ماه 1320) به وزیر امور خارجه ایالات متحده می‌نویسد: «وزیر مختار انگلیس امشب به من اطلاع داد که دولت متبوع وی دستور داده است که یک گردان نظامی از هندوستان حرکت کند. ورود این عده از تاریخ 13آوریل (25فروردین) به پایگاه هوایی انگلیس در «شعیبه» در نزدیکی بصره شروع خواهد شد و در تعقیب آن تقریبا یک لشگر دیگر حدوداً 20 آوریل (اول اردیبهشت) با کشتی وارد خواهند شد. رزمناوها و واحدهای دیگر نیروی دریایی انگلیس به همراه این ناوگان حرکت خواهند کرد. در این اثنا او به دولت متبوع خود اطلاع داده که گیلانی حین اعلام قبولی خود برای تشکیل دولت جدید اظهار داشته که وی قصد دارد مدلول پیمان پیشین انگلیس و عراق را اجرا کند (این پیمان در 30ژوئن 1930 در بغداد بین طرفین امضا شد). بنابراین وی توصیه کرده است که مطلوب و به مصلحت خواهد بود به گیلانی اطلاع داده شود که باتوجه به جنگ جهانی، دولت انگلیس قصد دارد قوای نظامی خود را از مسیر عراق عبور دهد. اگر گیلانی با این استدلال موافق باشد، پیاده شدن نیروهای انگلیسی در عراق به‌طور مسالمت‌آمیز صورت خواهد گرفت در غیر این‌صورت به این دلیل که عراق از اجرای پیمان فی مابین (انگلیس و عراق) استنکاف کرده نیروهای انگلیسی به زور پیاده خواهند شد. درحالی‌که واحدهای نظامی عراق هم‌اکنون از پیاده شدن چنین نیرویی جلوگیری می‌کنند، وزیر مختار انگلیس اقداماتی به عمل آورده که تا وصول جواب از لندن ورود قوای نظامی را تا روز 13آوریل به تأخیر اندازد».





پانوشت:
1- اگر کودتای 28مرداد در سال 32پیش نیامده بود، شاید چنین اظهارنظری قابل‌قبول به‌نظر می‌رسید. ولی در سال‌های بعد از جنگ جهانی دوم مصداق چنین ادعایی به سختی یافت می‌شود.