آیا بیماری روانی می‌تواند مسری یا ارثی باشد؟
روان‌پریشی خانوادگی
یک روانشناس: افرادی که در یک محیط رشد می‌کنند ممکن است دچار اختلالات روانی مشابهی شوند
شبنم سیدمجیدی
آیا بیماری روانی مسری است؟ با وجود دانش وسیعی که در مورد بیماری‌های روانی در طول یک قرن اخیر به‌دست آمده، هنوز ریشه‌های دقیق برخی از این بیماری‌ها به شکل رمز و راز باقی‌مانده است. راهی طولانی را طی کرده‌ایم، اما هنوز هیچ‌کس به‌طور قطعی نمی‌داند که چه چیزی باعث به‌وجود آمدن یک ذهن مریض می‌شود یا چرا این بیماری‌ها در یک فرد خاص در زمان‌های خاصی رخ می‌دهند. البته این موضوع ثابت شده است که بیماری‌های روانی مسری نیستند؛ یعنی از طریق ارتباط جسمی به فرد دیگری منتقل نمی‌شوند؛ مثلا نمی‌توان با عطسه یا سرفه یک بیماری روحی و روانی را به فرد دیگری منتقل کرد. احساسات و علائم روانی گاهی می‌توانند بسیار پیچیده‌تر از یک ویروس عمل کنند. اما این را می‌دانیم که احساسات یک نفر می‌تواند روی افراد اطراف او تأثیرگذار باشد و بعضی علائم خاص بیماری‌های روانی (مثل اختلالات خوردن یا افسردگی و حتی روان‌پریشی) می‌تواند میان گروه همسالان یا خانواده پخش شود.
تحقیقات مختلفی نیز این موضوع را تأیید می‌کند؛ مثلا در یک مقاله نوشته جسیکا مارش و لینزی شانکس که در مجله علمی ذهن و شناخت
(Memory & Cognition) در سال2015 به چاپ رسیده، روی 12بیماری روانی تحقیق شده است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد احتمال اینکه شخصی به‌خاطر ارتباط با فردی که دچار یک بیماری روانی است، به این بیماری مبتلا شود از صفر تا صددرصد متغیر است؛ مثلاً اختلال اعتیاد به الکل می‌تواند تا 56درصد به افراد نزدیک انتقال یابد، بی‌اشتهایی 36درصد و اختلال افسردگی 32درصد احتمال انتقال دارد. اما مثلا اختلالی مثل اسکیزوفرنی 7.4درصد احتمال انتقال دارد و اوتیسم 5درصد.
جنبه ارثی در همه بیماری‌های روانی وجود دارد
محیطی که افراد در آن رشد می‌کنند، در ابتلای آنها به بیماری‌های مختلف مؤثر است. دکتر جلال مرادی، روانشناس در گفت‌وگو با همشهری مهر تأییدی بر این موضوع می‌زند و می‌گوید: معمولا در اختلالات روانی، جنبه ارثی را نمی‌توانیم نادیده بگیریم. جنبه ارثی در همه بیماری‌های روانی وجود دارد؛ از بیماری‌های ذهنی مثل عقب‌ماندگی یا اوتیسم گرفته تا بیماری‌های اضطرابی یا وسواس و افسردگی و حتی اختلال شخصیت اسکیزوتایپی. نوع محیط در بیماری مهم است. در محیط آسیب‌پذیر، استعداد بیماری شکوفا می‌شود. استرس‌های محیطی هم می‌تواند تأثیرگذار باشد. پس افرادی که در یک محیط رشد می‌کنند ممکن است اختلالات روانی مشابهی را هم بگیرند. مثلا اختلال اضطراب که یک اختلال خلقی است، یادگیرنده است و بیشتر از طریق محیط منتقل می‌شود. رفتارهایی که جنبه وسواسی یا فوبیایی دارند هم در این طیف جای می‌گیرند.
او در ادامه با اشاره به برخی بیماری‌ها که می‌تواند جنبه مسری یا وراثتی داشته باشد، می‌گوید: اختلالات روان‌پریشی زوایای مختلف زندگی فرد را در بر می‌گیرد. این بیماری‌ها جنبه سایکوتیک دارد یعنی هم عملکرد بیمار دچار مشکل شده و هم مغز و ذهن او درگیر توهمات می‌شود. این اختلالات خیلی جنبه ارثی دارد. توهم و هذیان باعث می‌شود که دریافت درستی از اطراف نداشته باشد. علل این مسائل می‌تواند ارثی و ژنتیک باشد. عوامل بروز آنها هم ضربات و تنش‌های جسمی و محیطی است. مثلا بعضی از افراد را داریم که در خانواده‌های اسکیزوفرنی یا خانواده‌های روان پریش رشد می‌کنند. مثلا مرگ یکی از اعضای خانواده در یک فرد عادی با خانواده‌ای عادی با شوک و سوگواری معمول همراه است اما در فردی که استعداد زمینه‌ای این بیماری قبلا در خانواده‌اش وجود داشته، روان پریشی حاد ایجاد می‌کند.
این روانشناس در ادامه می‌گوید: اختلالاتی مثل شخصیت ضد‌اجتماعی، خودشیفتگی و اختلالات مرزی نیز می‌تواند ارثی و ژنتیک باشد. افراد درگیر در این اختلالات در ارتباط با محیط دچار مشکل می‌شوند. آنها هم باید دارو استفاده کنند هم آموزش‌های مهارتی ببینند.
یک بیمار روانی، 5نفر را اسیر خود می‌کند
مرادی در پاسخ به سؤالی درباره میزان درگیری و فشاری که اطرافیان یک فرد دارای بیماری روانی متحمل می‌شوند، به مثالی اشاره می‌کند: رئیس بانک جهانی چندی پیش در یک سخنرانی حرف جالبی زد. او گفت که من تا سال 2015 وقتی به یونسکو در زمینه بهداشت روان کمک‌های مالی می‌کردم، این را به‌عنوان یک وظیفه می‌دیدم. ولی در سال2018 از یونسکو می‌خواهم این پول را در این زمینه هزینه کند چون فکر می‌کنم یک فرد سالم می‌تواند 5برابر هزینه‌ای که برایش پرداخت می‌شود به جامعه خدمات ارائه کند. ولی یک فرد بیمار 5نفر را اسیر خود می‌کند. بانک اقتصاد جهانی به بهداشت روانی به‌عنوان یک سرمایه‌گذاری اقتصادی نگاه می‌کند.
مرادی ادامه می‌دهد: فردی که بیماری روانی دارد، علاوه بر اینکه با خود کنار نمی‌آید، در محیط اطراف هم خلل ایجاد می‌کند. یک خانواده فدای یک بیمار می‌شود. مثلا اضطراب و اختلالات اضطرابی اگر درمان نشود در 3نسل ادامه می‌یابد. اختلال فوبیا نیز همینطور است. مثلا مادری که از سوسک می‌ترسد، این فوبیا را به فرزندش نیز منتقل می‌کند چون جزو اختلالاتی است که یادگیری در محیط باعث آن می‌شود. اگر یک بیماری روانی در 6هفته تشخیص داده شود می‌توانیم آن را درمان کنیم و احتمالا فرد آسیب زیادی نبیند. اما اگر بعد از یک سال این فرد را ببینیم حتما در مهارت‌های فردی مثل عزت نفس، عملکرد و توانمندی‌های خود دچار مشکل شده است. عوارض این موضوع کل زندگی‌اش را می‌گیرد. همه‌‌چیز خود را از دست می‌دهد. بعضی می‌گویند اختلالات طیف اسکیزوفرنی در فقیرها و طبقه اقتصادی پایین شیوع بیشتری دارد. اما اینطور نیست. هرکسی با بیماری اسکیزوفرنی به مرور زمان دچار مشکلات اقتصادی می‌شود چون شناخت او دچار خلل شده است و نمی‌تواند شغل خود را حفظ کند.
این دکتری آینده پژوهی با اشاره به اینکه اگر بخواهیم اطرافیان این افراد آسیب کمتری ببینند، باید آموزش و درمان را خیلی زود شروع کنیم، می‌گوید: در کشور ما این موضوع ممکن نیست. بیمه‌ها هیچ هزینه درمانی را برای اختلالات روانی پوشش نمی‌دهند. همین می‌شود که حتی بیمارانی با اختلالات روان‌پریشی در جامعه حضور دارند و تحت درمان نیستند و اطرافیان آنها نیز در خطرند. ما بعد از تشخیص بیماری یک طرح درمان می‌نویسیم که شامل دارو درمانی، روان درمانی و مداخله‌های حمایتی و آموزشی می‌شود. یکی از مداخله‌های آموزشی و حمایتی، اطلاع‌رسانی و آموزش به همسر و دیگر اعضای خانواده این فرد یا حتی افراد شاغل در محیط کار او است.
