چه باید کرد؟2

محسن میرزایی


هنگامی که «رشید‌عالی گیلانی» کودتا کرد، فیصل دوم، نواده فیصل اول، بنیانگذار حکومت جدیدالتأسیس عراق، پادشاه آن کشور بود و چون به سن قانونی نرسیده بود «ملک عبدالاله» نایب‌السلطنه بود. نایب‌السلطنه به محض آنکه از وقوع کودتا باخبر گردید شد با لباس زنانه به سفارت آمریکا پناهنده شد و سفیر آمریکا او را با اتومبیل سفارت، بدون مزاحمت کودتاچیان مسلح، به فرودگاه «حبانیه» (که یک پایگاه هوایی تحت کنترل انگلستان بود.) رسانید و بدین ترتیب نایب‌السلطنه عراق که کمک سفیر آمریکا به یک ناو انگلیسی منتقل شد.

عکس‌العمل انگلستان در برابر کودتا
اگر کودتا پیروز می‌شد پای نازی‌ها به عراق باز شده، دردسر بزرگی برای دولت انگلیس فراهم می‌گردید. با اعلام خبر کودتا توسط خبرگزاری‌ها، مقامات انگلیسی به تحلیل مسائل پرداختند تا در مقابل این واقعه ناگهانی ناگوار، خط‌مشی خود را تعیین کنند. البته گذشته سیاسی رشید‌عالی گیلانی بر انگلیسی‌ها روشن بود. آنها می‌دانستند که او در طول دوران فعالیت‌های سیاسی خود در سمت وزارت دربار، ریاست مجلس و نخست‌وزیری عراق نظر مساعدی نسبت به انگلیسی‌ها نداشته است و در حقیقت او یک سیاستمدار ضد‌انگلیسی است. مقامات انگلیسی جزئیات این رویداد را به‌گونه‌ای مورد بررسی قرار دادند که بتوانند بهترین تصمیم ممکن را اتخاذ کنند. اما در سال‌های پس از کودتا که اسناد این رویداد در دسترس تاریخ‌نگاران قرارگرفت معلوم می‌شود که آنها در نخستین روزهای کودتا نمی‌دانستند چه پیش خواهد آمد. آیا نایب‌السلطنه از مقام خود برکنار خواهد شد؟ یا اینکه اختیارات خود را به رشید‌عالی گیلانی به‌عنوان پیشوای سرزمین عراق واگذار خواهد کرد؟ که در این صورت او مانند هیتلر پیشوا و رهبر کشور خواهد شد.
پیش‌بینی دیگر مقامات انگلیسی این بود که نایب‌السلطنه از پایگاه هوایی «حبانیه» به بصره برود و دولت دیگری طبق قانون اساسی تشکیل دهد و با صدور یک بیانیه از مردم کشور بخواهد که از دولت او در برابر کودتاچیان پشتیبانی کنند و ممکن است کلیه ایلات و عشایر و احتمالا بخشی از ارتش نیز او را در برابر انگلیسی‌ها حمایت کنند و به این ترتیب کشور عراق در معرض خطر یک جنگ داخلی قرار‌گیرد.
وزیر مختار آمریکا در عراق، با پناهنده شدن نایب‌السلطنه به سفارتخانه ایالات متحده، از نخستین لحظات کودتا در جریان این رویداد قرار گرفت و برحسب وظیفه خود گزارش‌های مفصلی به واشنگتن فرستاد.
 اینک گزارش تلگرافی «نابنشو» وزیر مختار آمریکا در بغداد به «کوردل هال» وزیر امور خارجه ایالات متحده مورخ 6 آوریل 1941 (17فروردین 1320) ساعت 6بعد از ظهر، از نظر خوانندگان گرامی می‌گذرد:
وزیر مختار آمریکا در عراق در گزارش خود به وزیر خارجه ایالات‌متحده چنین می‌نویسد: امروز وزیر مختار انگلیس می‌گفت: «نایب‌السلطنه اکنون در داخل یک رزمناو انگلیسی در بصره است و ارتش عراق تحت کنترل رشید عالی گیلانی درآمده است و کوشش نایب‌السلطنه برای استقرار یک دولت مشروطه برای مقابله با کودتاچیان تا این ساعت موفق نبوده است». وزیر مختار انگلیس دولت خود را از ماجرا مطلع ساخته و راهکارهای گوناگونی را به شرح زیر برای جلوگیری از پیروزی کودتا به لندن اعلام داشته است:
1- به زور اسلحه دولت کنونی درهم کوبیده شود.
2- دولت کنونی به رسمیت شناخته شود.
3- دولت کنونی رشیدعالی گیلانی به رسمیت شناخته نشود- وزیر مختار انگلیس، عراق را ترک کند و به جای او کاردار سفارت، در بغداد بماند.
وزیر مختار انگلیس، معتقد است که در مورد پیشنهاد اول باید با بررسی استراتژی نظامی سراسر خاور نزدیک، تصمیم لازم اتخاذ شود. اجرای راهکار سوم منجر به استقرار فوری روابط بین عراق و آلمان خواهد شد و بلافاصله چند هزار توریست آلمانی از راه ایران به این کشور هجوم خواهند آورد و عده‌ای از متخصصین فنی و سربازان آلمانی نیز از طریق هوا وارد خواهند شد. و در نتیجه تمام کشور تحت کنترل آلمانی‌ها قرار خواهد گرفت. راهکار دوم (یعنی به رسمیت شناختن کودتا) موقتاً ثبات را در کشور ایجاد خواهد کرد اما در پی آن آلمانی‌ها به‌نحوی که اشاره شد هر وقت شرایط را مساعد ببینند کشور را تحت کنترل خود درخواهند آورد.
وزیر مختار آمریکا در ادامه گزارش خود می‌نویسد:« تصمیم تخلیه عراق از اتباع انگلیسی و آمریکایی می‌بایست پیش از اعمال قدرت و یا عدم‌قبول دولت کودتای رشید‌عالی و عدم‌شناسایی دولت کودتا اتخاذ شود. زیرا درصورتی‌که طرف آمریکا و انگلیس کودتا را به رسمیت نشناسد، دولت رشید عالی اتباع آمریکایی و انگلیسی مقیم عراق را گروگان گرفته و به اردوگاه‌های اسرای جنگی خواهد فرستاد و در این مورد هم‌اکنون شایعاتی بر سر زبان‌هاست. به هرحال آنچه واضح و روشن است این است که وضع بحرانی و خطرناک است. من و وزیر مختار انگلیس معتقد هستیم که واقعه کودتا طوری تنظیم شده که مقارن با حمله آلمانی‌ها به یوگسلاوی و یونان باشد».

گزارشی دیگر از وزیر مختار آمریکا به واشنگتن
مورخ 7آوریل 1941(18فروردین 1320) ساعت 5بعد از ظهر:
«نابنشو» وزیر مختار آمریکا به «کوردل هال» وزیر امور خارجه ایالات متحده چنین می‌نویسد: «امروز وزیر مختار انگلیس به من می‌گفت: «رشید‌عالی گیلانی پیشنهاد‌هایی را به‌وسیله «جان ادمونز» (مستشار انگلیسی در وزارت کشور عراق) برای من فرستاده است که به شرح زیر است:
1- به ژنرال «طه الهاشمی» اجازه داده شود که نزد نایب‌السلطنه برود و از نخست‌وزیری رسماً  استعفا کند.
2- آنگاه نایب‌السلطنه عراق، رشید‌عالی گیلانی را به حضور بپذیرد و مأموریت تشکیل دولت جدید قانونی را به او تفویض کند.
3- پس از واگذاری ریاست دولت به رشید‌عالی، نایب‌السلطنه تحت عنوان مرخصی به‌مدت 4ماه از کشور خارج شود.
4- همچنین «امیرحسین» عموی پادشاه به سمت کفالت نیابت‌سلطنت منصوب شود.
چنانچه این پیشنهادات پذیرفته شود، رشید عالی گیلانی متعهد خواهد شد که:
1- چندین بار در رادیو اعلام کند که طرفدار نازی‌ها نیست.
2- در ضمن او متعهد می‌شود که روابط عراق با ایتالیا، که هم پیمان نازی‌هاست، هر چه زودتر قطع شود.
3- همچنین تعهد کند که وضع سوریه و فلسطین تا پایان جنگ در وضع موجود کنونی باقی بماند».
وزیر مختار انگلیس این پیشنهاد را وهن‌آور و غیرقابل‌قبول می‌داند و به دولت متبوع خود نیز چنین گزارش داده است. وزیر مختار انگلیس همچنین معتقد است که سختگیری‌های اقتصادی به دولت رشید‌عالی موجب شورش مردم عراق و سقوط گیلانی خواهد شد. او می‌گفت: «باید از اعمال زور نسبت به رشید‌عالی در حال حاضر خودداری شود زیرا بدون آن نیز  ممکن است نتایج مطلوب و رضایت‌بخش‌تری به دست‌ آید».

پاسخ وزیر امور خارجه آمریکا به وزیر مختار آن کشور
در عراق به‌دنبال گزارشات سفرای انگلیس و آمریکا
به دولت‌های متبوع خود
 «کوردل هال» وزیر امور خارجه آمریکا در پاسخ به «نابنشو» وزیر مختار آمریکا در عراق مورخ هفتم آوریل 1941(18فروردین 1320) ساعت 6 بعد از ظهر چنین می‌نویسد:
«باتوجه به سرعت حوادث و پیشامد‌ها واضح است که در بعضی موارد فرصت و مجالی نیست که شما پیش از اتخاذ تصمیمات لازم با من مشورت کنید. لذا در چنین مواردی وزارت امور خارجه متکی به حسن تشخیص شماست که همواره آن را ابراز داشته‌اید. با وجود این در پاسخ تلگراف‌های شما، وزارت امور خارجه هم‌اکنون مایل نیست که دولت رشید‌عالی گیلانی را به رسمیت بشناسد.
در مورد نظریات بدبینانه سفیر‌کبیر انگلیس راجع به اوضاع در اینجا اظهار عقیده می‌شود که گیلانی نمی‌تواند انتظار کمک فوری از سوی آلمانی‌ها داشته باشد و اگر او میدان را برای نفوذ آلمانی‌ها باز کند، به معنی دعوت انگلستان به اشغال سرزمین عراق خواهد بود.
هم‌اکنون بسیار باارزش خواهد بود اگر بتوانید در مورد نیات و مقاصد واقعی دولت گیلانی اطلاعاتی کسب کنید. زیرا گیلانی در  ادوار گذشته با انگلیسی‌ها سر ناسازگاری داشته است و به همین جهت سفیر‌کبیر انگلیس نمی‌تواند با دولت گیلانی تماس دوستانه داشته باشد. وزارت امور خارجه آمریکا معتقد است که دست وزیر مختار آمریکا از این حیث بازتر است و پیشنهاد می‌کند که شما درصدد برآیید که با رشید‌عالی گیلانی به‌طور غیررسمی نزدیک شده و بی‌آنکه موضوع شناسایی دولت کودتا را مطرح‌سازید از مقاصد و نیات رشید عالی اطلاعاتی به‌دست آورید. شما می‌توانید نگرانی آمریکا را نسبت به منافع خود بهانه مذاکره قرار دهید و رشید‌عالی را ملاقات کنید.
خواهشمند است با همکاران انگلیسی و مقامات جمهوری ترکیه تماس داشته باشید و وزارت امور‌خارجه را در جریان حوادث آن کشور قرار دهید. در مورد تلگراف مورخ 5آوریل ساعت 10صبح به شما اجازه داده می‌شود که همسر خود و همسر سفیر انگلیس را با رعایت احتیاط کامل از عراق خارج کنید».





کوردل هال، وزیر امور خارجه آمریکا به وزیر مختار ایالت متحده در بغداد توصیه کرد که با رشید‌عالی گیلانی به‌طور غیررسمی وارد مذاکره شود. کوردل هال همچنین به وزیر مختار آمریکا در بغداد توصیه کرد که همسر خود و همسر وزیر مختار انگلیس را با رعایت احتیاط کامل، از عراق خارج کند.