عبرت سیل برای زاگرس

سوسن پریان |  کرمانشاه- خبرنگار


باران فروردین 98 حسابی باریده و سیل‌آسا هر آنچه توانسته سر راهش کنده و از آن بالا سرازیر شده خاک زاگرس را شسته و با خود برده است. آخر خاک کوه‌های زاگرس آبرفتی و قرمز است که نفوذناپذیر و فرسایشی است. از سوی دیگر، برخی برای مقاصد شخصی بلوط‌ها را ریشه‌کن کرده‌اند. 

«کمربند حفاظتی زاگرس» که روزگاری پوشش غنی جنگلی داشت، اما این روزها گندم‌زارهای روستایی جای آن را گرفته است. تا چشم کار می‌کند مزارع گندم است و تا آنجا که توان داشته‌اند بلوط‌ها را کنده و جای آن گندم کاشته‌اند. باغ درست کرده و کنار زمین‌های تصرف شده خانه‌ ساخته‌اند و دام‌های خود را آزادانه در دل زاگرس رها کرده تا بچرند. حالا دولت به فکر افتاده و کمربند حفاظتی بین جنگل‌ها درست کرده که بیش از این دست‌درازی نشود، ولی با سودجویان چه کند؟ اینجا جاده هم یکدست نیست. 

ماشین مدام بالا و پایین می‌رود و در قسمت‌هایی از جاده پرپیچ‌وتاب تکان‌های زیادی دارد. جاده تازه از ریزش و رانش کوه پاک شده است. رد تیغه‌های ماشین راه‌سازی روی جاده خیس‌خورده و پر از چاله‌ ، روی گِل و لای به جا مانده، معلوم است. اگر درختان بلوط سر جایشان بودند، شاید این‌قدر خاک قرمز توی جاده و رودخانه‌ها نمی‌ریخت. اینجا دستکاری آدم‌ها تمامی ندارد! 

یک فعال محیط‌زیست دراین‌باره می‌گوید: شدت خسارت سیل اخیر در کشور در بخش زاگرس به خاطر دست‌اندازی به جنگل‌ها بیشتر از دیگر نقاط کشور است. 
«محمد کهنسال» می‌افزاید: شدت گل‌آلود بودن این سیلاب خطرناک‌تر از سیلاب‌های دیگر بوده و علت آن تخریب جنگل‌ها در بالادست رودخانه‌ها و جنگل‌تراشی‌های گسترده بوده و همچنین از آبخیزداری غافل بوده‌ایم. 


نوید روزهای خوب 

پهنه زاگرس زیر پای خود، طبیعت و سازه‌های زیادی را نظاره‌گر است که زندگی مردمان این منطقه به آن وابسته است. جاده را که جلوتر می‌رویم، روستاها یکی‌یکی از دور نمایان می‌شوند. ردپای باران سیل‌آسا بر مزارع پیداست. سبزه‌ها در دل آب نشسته‌اند و انسان تا ساق پا در گِل فرو می‌رود، اما این خود نویدبخش روزهای خوب برای کشاورزان منطقه است. سدهای خاکی و سنگی می‌بینیم که در حوضه روستایی سیاه‌خور و شمال شرق دالاهو ساخته شده که در امتداد آنها نیز سدهایی در بالادست شهر کرند و شمال شرق دالاهو اجرا شده است. با این اوصاف «بند سنگ ملاتی» روی رودخانه «توت شامی» که مثل سد کوچکی آب را پشت خود ذخیره کرده، زیبایی این منطقه را صدچندان کرده است. همانند آبشاری زیبا از بالای بند سنگی سرازیرشده که این رودخانه بین جاده آسفالته و طبیعت سرسبز زاگرس قرار گرفته است. همان‌طور که امتداد رودخانه را پیش می‌رویم حوضچه پرورش ماهی کنار رودخانه خودنمایی می‌کند که متعلق به یکی از اهالی روستای توت شامی است. بند سنگ ملاتی دیگری هم در پایین‌دست روی همین رودخانه ساخته شده است. 


توسعه جنگل، پشتوانه توسعه پایدار

«احمد میرزایی» کارشناس آبخیزداری در این زمینه می‌گوید: توسعه جنگل پشتوانه توسعه پایدار است. از آنجا که خاک کوه‌های زاگرس، قابلیت جنگل و مرتع را دارد و اگر تبدیل به زمین کشاورزی شود، به‌مرور خاکش از بین می‌رود. به طور میانگین 14 تن در سال در مقیاس 100مترمربع فرسایش خاک اتفاق می‌افتد که برای جلوگیری از فرسایش و افزایش ضخامت و برای شکستن شیب خاک، می‌توان روی اراضی شیبدار سکوبندی کرد. 


این کارشناس ارشد آبخیزداری درباره انواع سازه‌ در زاگرس چنین توضیح می‌دهد: عملیات آبخیزداری 
در 2 فاز سازه‌ای و بیولوژیکی، با هدف کنترل سیلاب و رسوب، ذخیره آب و جلوگیری از فرسایش خاک انجام می‌شود که کاشت و احیای درختان، پوشش گیاهی و جنگلی در بخش بیولوژیک و احداث بند سنگ ملاتی، بند گابیونی (تور فلزی به ابعاد یک در یک مترمربع که سنگ کوهی تراش خورده در آن قرار می‌گیرد و به صورت سنگ‌چین با آن دیوار سد مانند جلوی آب ساخته می‌شود)، سدخاکی و گورآب‌ها (گودال آرامش) را در بخش عملیات سازه‌ای انجام می‌شود. 
میرزایی ادامه می‌دهد: عملیات بیولوژیک سالیان سال پایدار و ماندگارند، اما عملیات سازه‌ای هنگام وقوع بحران مانند مُسکن عمل می‌کند.  


سازه‌های آبخیزداری 

این کارشناس ارشد آبخیزداری در بازدید از عملیات آبخیزداری در زاگرس و در تشریح عملکرد این سازه‌ها توضیح می‌دهد: در حوضه سیاه‌خور از توابع اسلام‌آباد غرب، احداث عملیات بند گابیونی با وسعت هزار و 150مترمکعب در این منطقه که مساحت آن 13 هزار هکتار است، با هدف کنترل رسوب و سیلاب از پشت سد کرخه در سال 97 با صرف هزینه 243 میلیون تومانی اجرا شده است. 
این ناظر ارشد با اشاره به مساحت 5هزار و 700هکتاری حوضه بالادست کرند می‌گوید: در گذشته وقوع سیل در آن منطقه خانه‌ها را برد اما حالا با احداث بند سنگ ملاتی و خشکه چینی در حوضه روستایی در شمال شرق دالاهو و اجرای سد گابیونی در حوضه شهری در شمال شهر کرند، شاهد کنترل سیلاب هستیم. 

میرزایی در ادامه بازدید از سازه‌های آبخیزداری در منطقه زاگرس با اشاره به عملیات اجرایی بر روی رودخانه توتشامی می‌گوید: در سال 94-95 دو بند سنگ ملاتی ساخته شد؛ بند بالایی به مساحت 2هزار و 300 مترمربع و بند پایینی به مساحت هزار و 700مترمربع است که هرکدام از بندها با گنجایش 50 تا 60 هزار مترمکعب حجم آب را در خود ذخیره می‌کنند. شدت بارش‌های اخیر در این ناحیه در بالادست این دو بند، پل فلزی قدیمی را روی رودخانه توت شامی شکسته است. 

وقتی در ادامه بازدیدها به منطقه دشت ذهاب که بعد از شهر سرپل ذهاب قرار دارد می‌رسیم، دشتی سرسبز و بیکران خودنمایی می‌کنند. در دل این دشت و کوه، پستی‌وبلندی‌های کوچک تپه‌مانندی هم در جای‌جای این خطه، انگار سر از خاک درآورده‌اند و از شدت بارش‌های اخیر، رنگ طبیعت شده‌اند. این تپه‌مانندها همان نخاله‌های به جای مانده از زلزله سال 97 در منطقه دشت ذهاب است که توسط بنیاد مسکن و شهرسازی در دل کوه و طبیعت رها شده‌اند.  در این دشت وسیع 12 هزار هکتاری، کشاورزان و روستاییان هرسال با کشت دو و سه باره و حفر چاه، سبب افت آب‌های زیرزمینی شده‌اند. با وجود این، ما طبق تعریف علمی حق نداریم آب‌های یک رودخانه را به جای دیگر بریزیم زیرا ظرفیت آن به هم می‌خورد و در آخرین پشته که آب جمع می‌شود دوباره به جای اولش بازمی‌گردد.  

این متخصص آبخیزداری به تعداد 23 سازه در این منطقه اشاره می‌کند و در این خصوص می‌گوید: طرح آبخیزداری دشت ذهاب سال 94 به همت معاونت آبخیزداری مستقر در اداره منابع طبیعی و آبخیزداری کرمانشاه اجرایی شد. هدف این طرح تغذیه آبخوان دشت ذهاب است با مهار سیلاب‌ها و رواناب‌های فصلی و ذخیره کردن آن در داخل کانال‌ها و (گوراب خاکی) در محل‌هایی که خاک نفوذپذیری خوب داشته باشند.  میرزایی در ادامه توضیحاتش درباره سدهای خاکی می‌افزاید: 4 بندسار با 150 هزار مترمکعب حجم عملیات خاکی هم در روستای کلاشی عبدالقادر، در خدمت اهالی برای ذخیره آب‌های دائم و فصلی روی چشمه‌ها بنا شده است که به دلیل بازسازی نکردن، یک دستگاه بندسار را آب برد و 12 بندسار خاکی نیز به حجم 33 هزار مترمکعب در روستای بیشکان این منطقه اجرایی شده است. 


اهمیت افزایش پوشش گیاهی   

 معاون آبخیزداری منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمانشاه کاهش آثار سیل در هر منطقه، کاهش فرسایش خاک، جلوگیری از تخریب اراضی کشاورزی و در امان ماندن منازل مسکونی از خطر سیلاب را عملیات آبخیزداری در بالادست می‌داند و بیان می‌کند: طراحی و اجرای عملیات آبخیزداری بستگی به نیاز و ساختار هر منطقه‌ دارد و در اولین قدم باید اقدامات بیولوژیک با افزایش پوشش گیاهی در بالادست حوضه انجام شود. در مناطقی که امکان استقرار و تثبیت پوشش گیاهی به دلیل شیب زیاد یا فرسایش شدید خاک یا کمبود آب وجود دارد، بهترین گزینه می‌تواند اجرای عملیات مکانیکی و سازه‌ای باشد.   چکامه درباره آبخیزداری می‌افزاید: عملیات پوشش گیاهی در بلندمدت و عملیات سازه‌ای در کوتاه‌مدت باعث می‌شود اکوسیستم یک حوضه آبخیز به تعادل هیدرولوژیکی نزدیک شود و رژیم جریان رودخانه به یک پایداری نسبی برسد و از رخداد سیل در پایین‌دست جلوگیری کند.   وی بیان می‌کند: اختصاص اعتبار ویژه 200میلیون دلاری از محل صندوق توسعه ملی برای اجرای عملیات آبخیزداری را باید به فال نیک گرفت. اگر این اعتبارات تعلق نمی‌گرفت، بدون شک سیل بسیاری از شهرها و روستاها را تهدید می‌کرد. هرچند تا رسیدن به وضع مطلوب، راه بسیاری در پیش است.


دست‌درازی به پهنه زاگرس 
   
معاون آبخیزداری منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمانشاه می‌گوید: دخالت نابجا در اکوسیستم موجب به هم خوردن تعادل هیدرولوژیک آبخیز می‌شود و در تشدید سیلاب تأثیر بسزایی دارد. بهره‌برداری کنترل نشده از جنگل و چرای مفرط دام، احداث معادن، احداث لوله‌های نفت‌گاز و پتروشیمی، آب، فیبر نوری، مخابراتی و... موجب تخریب زمین و کاهش ظرفیت نگهداری خاک شده است و افزایش رواناب‌های سطحی را به دنبال دارد.  «غلامرضا چکامه» ادامه می‌دهد: هنگام بارش باران‌های شدید، خاک آبرفتی قادر به جذب و نگهداری آب نیست و موجب می‌شود جریان سطحی در شیب‌های تند و عاری از پوشش گیاهی به حرکت در‌آید و به سوی آبراه فرعی و رودخانه اصلی سرازیر شود. وی تأکید می‌کند: یکی از روش‌های مهم کنترل و کاهش سیلاب و به تعویق انداختن آن، عملیات آبخیزداری است.


سیل را جدی بگیریم 

پیش‌بینی سیل همواره با اما و اگر همراه است. از این رو، سازمان‌های جهانی سیل را یکی از بلایای طبیعی قلمداد می‌کنند‌که ممکن است در هر کشوری با هر سطح دانشی اتفاق بیفتد؛ به‌ویژه سیل‌های اخیر که با دوره بازگشت 100 ساله و 200ساله اتفاق افتاده است. یک استاد مهندسی سازه‌های آبی دانشکده مهندسی علوم آب دانشگاه شهید چمران با سابقه 40 ساله تدریس و تحقیق و پژوهش دراین‌باره به همشهری می‌گوید: با شناختی که از وضعیت علمی شاغلان (اعضای هیات‌علمی، کارشناسان دولتی و خصوصی از صنعت آب و منابع طبیعی کشور) دارم، این اطمینان را به مقامات دولتی می‌دهم که ما در امر پیش‌بینی، مدیریت روش مقابله و ساماندهی سیل از متخصصان هیچ کشوری کمتر نیستیم که در مواردی هم بالاتر هستیم.  استاد «محمود شفاعی بِجستان» در ادامه می‌افزاید: در سال‌های اخیر اعتبارات داده شده به دفاتر مهندسی رودخانه شاید کمتر از صد هزارم خسارتی است که امروز کشور با آن روبه‌رو است. بخش منابع طبیعی کشور و حفاظت از جنگل‌ها هم با بی‌مهری شدید روبه‌رو است.  

وی ادامه می‌دهد: به‌راستی آیا ما و مسئولانمان توانسته‌ایم جلوی ساخت‌وسازهای با مجوز و بی‌مجوز را در بستر و حریم رودخانه و حریم سدها بگیریم؟ آیا از قوانینی که در زمینه حفظ مراتع طبیعی و جنگل‌ها تصویب شده مطلعیم؟ آیا با تدوین قوانین و مقررات و سیاست‌هایی که کم‌هزینه هستند، برای مقابله با سیل وقت گذاشته‌ایم؟ آیا از این خیل عظیم متخصص در ستاد بحران کشور و شهرستان‌ها بهره برده‌ایم؟ امروز بیش از 10 انجمن علمی در زمینه آب در کشور وجود دارد که داوطلبانه قادرند مشاوران خوبی برای حل مسائل مختلف سیل باشند، آیا مسئولان ما با این انجمن‌ها تماس گرفته شده؟ شفاعی بِجستان می‌افزاید: از مدیران می‌خواهم به جمعی از متخصصان آب و منابع طبیعی کشور اعتماد کنند تا برای مناطق سیل‌خیز طرح‌های مطالعات جامع سیل و روش‌های مقابله با سیل‌های آبی را تدوین کنند و راه‌حل‌های سازه‌ای و غیرسازه‌ای ارائه دهند. اگرچه امروزه در بیشتر رودخانه‌های ایران و شهرها با احتمال خطر سیل «نقشه‌های پهنه‌بندی» در قالب پایان‌نامه‌های تخصصی در سطح اجرایی دانشجویی در دانشگاه‌ها کار شده است. نگذاریم این پایان‌نامه‌ها خاک بخورند.