منابع طبیعی
تعیین تکلیف حریم تصرف شده رودخانه‌ها
آزادسازی حریم رودخانه‌ها به دغدغه مهم مسئولان استان و کشور تبدیل شده است
شهرام سوادکوهی| ساری-خبرنگار:
رودخانه‌ها همان‌قدر که زیبا و آرامش‌بخش هستند، می‌توانند فاجعه‌آفرین باشند، البته اگر به حریم و بسترشان تجاوز شود و مسیرشان را از آنها بگیرند. در سیل‌های گسترده چند هفته اخیر کشور، نتیجه دست‌اندازی به بستر و حریم رودخانه‌ها کاملا آشکار شد. طغیان رودخانه‌ها و تخریب واحدهای مسکونی مختلف نشان داد که رودخانه‌ها می‌توانند آنقدر عصبانی شوند که خسارت و آسیبشان از برخی زلزله‌های قوی هم بیشتر باشد.
این سیل‌ها مانند سیل‌های اخیر بار دیگر توجه مسئولان به موضوع مهم حفظ حریم و بستر رودخانه‌ها را افزایش داد. حالا چند هفته است که مسئولان در کنار کارشناسان تاکید می‌کنند باید هرچه زودتر فکری به حال آزادسازی حریم رودخانه‌ها کرد تا اتفاقی که طی چند هفته اخیر رخ داد، تکرار نشود.
این اتفاق‌ها و حجم خسارت‌ها در حاشیه رودخانه‌ها واکنش رئیس‌جمهوری را نیز به دنبال داشت. دکتر «حسن روحانی» 20 فروردین دستور داد تا وزارت کشور با همکاری استانداری‌ها و شهرداری‌ها نقاط حادثه‌خیز حاشیه رودخانه‌ها را شناسایی کنند. «محمد اسلامی» وزیر راه و شهرسازی هم که در سیل مهر سال گذشته غرب استان، استاندار مازندران بود و از وضعیت تجاوزها و تصرف‌ها به حریم و بستر رودخانه‌ها به‌ویژه در مازندران مطلع شد، از تصمیم جدی دولت برای ممنوعیت ساختوساز در حریم و بستر رودخانه‌ها خبر داده و اعلام کرده که با همکاری دستگاه قضایی از ساخت مسکن در مناطق پرخطر حاشیه رودخانه‌ها جلوگیری می‌شود. پایان هفته گذشته حتی شورای عالی شهرسازی نیز در نخستین جلسه سال جدید، ساختوساز در حریم رودخانه‌ها را مورد توجه قرار داد.
وزیر راه و شهرسازی در این نشست تاکید کرد که تصمیم جدی و قاطعانه برای جابه‌جایی واحدهای مسکونی حریم طغیانی رودخانه‌ها باید اتخاذ شود و در ملاحظات شهرسازی نیز با توجه به تغییر وضعیت بارش‌ها، آزادسازی زمین‌هایی که آب باید از آنها عبور کند در دستور کار قرار بگیرد. اسلامی تاکید دارد که ساختوساز در حریم رودخانه‌ها یک‌بار برای همیشه باید پایان یابد. اتفاقی که حالا پس از سال‌ها تجاوز به حریم و حتی بستر رودخانه‌ها، تحقق آن هزینه بسیار زیادی به دنبال دارد، اما چاره‌ای جز تلاش برای اجرا کردن آن نیست.
تخریب بناهای غیرمجاز در حریم رودخانه‌ها
مازندران طبق آمارها 147 شاخه رودخانه بزرگ و کوچک با مجموع طول حدود 7 هزار کیلومتر دارد که هر کدامشان مسیر و حریمی مشخص دارند، اما در دو دهه اخیر با رشد جمعیت و افزایش میل به ساخت واحدهای خوش‌نشینی در مازندران، حریم بسیاری از این رودخانه‌ها مورد تصرف قرار گرفت.
وجود رودخانه‌های متعدد در مازندران، جذاب بودن مناظر آنها، کمبود زمین برای ساخت واحدهای مسکونی در استان، همچنین کافی نبودن نظارت‌ها سبب شده که امروز نگرانی از احتمال بروز خسارت‌های گسترده در سیل‌های احتمالی بعدی افزایش یابد. به همین دلیل هم تاکیدهای مسئولان برای آزادسازی حریم رودخانه‌ها رو به افزایش است.
نماینده عالی دولت در رامسر یکی از همین مسئولان است که اخیرا به صاحبان بناهای غیرمجاز ساخته شده در حریم رودخانه‌های رامسر اعلام کرده این بناها با توجه به احتمال خطرسازی هنگام طغیان تخریب خواهند شد.
«محمد آزاد» از برنامه‌ریزی برای تخریب بناهای غیرمجاز در حریم رودخانه‌ها با هماهنگی دستگاه قضا خبر داد و تصریح کرد که آزادسازی حریم رودخانه‌ها در حال حاضر از مهم‌ترین اقداماتی است که احتمال وقوع خسارت پس از سیل را کاهش می‌دهد.
طرح مطالعات جامع مهندسی
نتیجه بی‌توجهی به ضوابط قانونی و محیط‌زیستی ساختوساز در حریم رودخانه‌ها طی دهه اخیر، خطرساز شدن رودخانه‌هایی است که در حقیقت فرصت‌های توسعه‌یافتگی محسوب می‌شوند. در حال حاضر با دستور دولت، مدیران مربوطه در تمام شهرستان‌ها موظف به شناسایی و اعلام مناطق پرخطر حاشیه رودخانه‌ها و تخلف‌های انجام شده در حریم رودخانه‌های استان هستند؛ اقدامی که اگر در سال‌های گذشته انجام می‌شد هزینه‌های هنگفت کنونی را روی دست جامعه و دولت نمی‌گذاشت. این مسائل پیش از این هم مورد توجه مسئولان استان قرار گرفته بود. برای نمونه می‌توان به طرح مطالعات جامع مهندسی رودخانه‌های مازندران اشاره کرد که گام‌های اولیه آن از سال 1386 برداشته شد. در فاز نخست این طرح قرار بود هزار و 65 کیلومتر از رودخانه‌های استان مورد مطالعات مهندسی قرار بگیرند.
نقشه‌برداری از رودخانه‌ها
دقیقا 5 سال پیش شرکت آب منطقه‌ای مازندران اعلام کرد که به موازات اجرای طرح مطالعات جامع مهندسی رودخانه‌های استان، 560 کیلومتر از رودخانه‌ها نقشه‌برداری شدند و محدوده بستر، حریم و پهنه‌بندی سیلاب نیز در 480 کیلومتر از آنها مشخص شد.
ابتدای سال 1393 اعلام شده بود تا پایان همان سال نقشه‌برداری 700 کیلومتر از مسیر رودخانه‌های تجن، سیاهرود قائمشهر و چالکرود تنکابن انجام می‌شود؛ 3 رودخانه‌ای که طی 6 ماه اخیر طغیان کردند و خسارت‌هایی بر جای گذاشتند. خسارت سیل در مهر 1397 بیش از 700 میلیارد تومان و در سیل اخیر شرق استان افزون بر هزار و 500 میلیارد تومان برآورد شد.
این آمارها نشان می‌دهند که پیش از این هم توجه به مسائل مربوط به حریم و بستر و مسیر رودخانه‌های استان مورد توجه بود و با وجود این باز هم تخلفات به شکل گسترده در حاشیه رودخانه‌های استان رخ داد، اما بی‌توجهی به اجرای قوانین و همچنین پیاده کردن نتایج مطالعات سبب شد که چند برابر هزینه اجرای طرح‌ها و آزادسازی حرائم، به شکل خسارت به استان تحمیل شود.
بناهایی روی آب
استاندار مازندران اعلام کرد که همه واحدهای مسکونی خسارت‌دیده حاشیه رودخانه تلار در سوادکوه باید جابه‌جا شوند. به گفته «احمد حسین‌زادگان» در مرحله نخست این طرح حدود 500 واحد مسکونی که ممکن است بر اثر طغیان رود تلار تخریب شوند باید جابه‌جا و سپس باقی واحدها نیز تخریب شوند. البته این اتفاق پیش از این هم در همین منطقه رخ داده بود. سال 1394 سیل به واحدهای مسکونی حاشیه رودخانه تلار در سوادکوه خساراتی جدی وارد کرد.
در شهرهای غربی استان تعداد ساخت‌وسازهای حاشیه رودخانه‌ها بسیار بیشتر از مناطق شرقی است و همین موضوع می‌تواند در صورت طغیان این رودخانه‌ها خساراتی بیشتر از آنچه در شرق استان رخ داد را در غرب مازندران رقم بزند. این موضوع به‌ویژه در مناطق روستایی غرب استان قابل مشاهده است. در نقاط متعدد می‌توان بناهایی را دید که با پر کردن بخشی از حریم و حتی بستر رودخانه‌ها ساخته شده‌اند.
بررسی‌های شرکت آب منطقه‌ای
برآوردهای شرکت آب منطقه‌ای مازندران نشان می‌دهد که بیش از 5 هزار واحد مسکونی و تجاری در حاشیه رودخانه‌های مازندران قرار دارند که هر کدام می‌توانند روزی طعمه سیل شوند. بخش عمده این واحدها نیز مسکن روستایی هستند که برای آزادسازی حریم رودخانه‌ها باید تخریب شوند. در این زمینه دولت از سال‌های گذشته بودجه‌هایی تعریف کرده تا واحدهای مسکونی روستاییان هم خریداری شود، اما سرعت اجرای این طرح آنقدر کمتر از سرعت افزایش تصرفات حرائم و قدرت سیل بود که حجم خسارات را چشمگیر کرد.
تصرفات غیرشخصی
نکته قابل توجه و مهمی هم در زمینه تجاوز به حریم رودخانه‌های مازندران وجود دارد؛ این‌که آزادسازی حریم و بستر رودخانه‌ها در حالی مورد توجه مسئولان استان و کشور قرار گرفته است که در مازندران علاوه بر ساخت‌وسازهای شخصی، تصرفاتی از سوی برخی دستگاه‌ها نیز در حریم رودخانه‌ها رخ می‌دهد؛ تصرفاتی که به نام ایجاد فضای تفریحی و رفاهی برای شهروندان و البته به شکلی نادرست انجام می‌شود.
26 اسفند سال گذشته، نخستین تصاویری که از سیل در مازندران مورد توجه فعالان و کاربران فضای مجازی قرار گرفت، زیر آب رفتن دو پارک حاشیه‌ای رودخانه تجن در ساری بود. تقریبا تمام مساحت پارک قائم(عج) در ساحل شرقی رودخانه تجن و بوستان ملل در ساحل غربی این رودخانه زیر آب رفت و آسیب‌هایی به برخی زیرساخت‌های این فضاهای تفریحی وارد کرد.
پس از زیر آب رفتن بوستان ملل به عنوان یکی از اصلی‌ترین مراکز تفریحی مرکز مازندران، برخی کارشناسان نادرست بودن تصمیم برای ایجاد پارکی به این شکل در بخشی از حریم رودخانه تجن را یادآور شدند؛ این در حالی است که فاز 2 بوستان ملل نیز در قسمت جنوبی پل کابلی در حال ساخت است.
