روایت آرشیوی از آرشیو

علیرضا محمودی/دبیر گروه ادب و هنر


در سال 1351، رضا قطبی(1318)، رئیس رادیو و تلویزیون ملی ایران به پرویز نیکخواه (1357- 1318) ماموریت داد تا گروه تحقیق و اطلاعات اخبار سازمان را تشکیل دهد. نیکخواه که از چهره‌های شناخته شده چپ و ضد‌رژیم بود، بعد از بازگشت از مواضع خود در زندان، تئوریسین فعال فرهنگی سال‌های پایانی دهه‌ 40 و سرپرست یکی از مهم‌ترین بخش‌های رادیو و تلویزیون شد. فعالیت‌های نخستین این گروه تشکیل یک‌ آرشیو و 11کمیته تخصصی برای بررسی مسائل کشوری و بین‌المللی بود.

در تشکیل آرشیو به 2زمینه توجه شد: گردآوری اسناد، مدارک و تصاویر رویداد‌ها و اخبار گذشته و امروز کشور و تشکیل یک آرشیو جداگانه از صدا و تصویر خانواده سلطنتی. در سال 1356در صفحه 122، کتاب کارنامه‌ای از رادیو و تلویزیون ملی ایران/ ژیلا سازگار درباره روند فعالیت آرشیو سازمان آمده است: 
«... آرشیو گروه تحقیق تلاش گسترده‌ای در جهت گردآوری مدارک و متون پژوهشی، فیلم، عکس و نوار صدا دارد و برای کارکنان سازمان، خاصه مفسران و نویسندگان واحد اطلاعات و اخبار یک منبع پژوهشی و با ارزش به شمار می‌رود. این آرشیو در هر‌ماه بیش از 50نشریه، اعم از روزنامه، کتاب و مجله دریافت می‌کند. با بروز هر مسئله مهم و حساس کشوری در این آرشیو یک پرونده اختصاصی برای آن گشوده می‌شود و فورا جمع‌آوری اسناد و مدارک، تاریخچه و سوابق مسئله و پدیده‌های جنبی آن آغاز می‌شود. پاره‌ای از مسائل مهم و حساس جهانی نیز مانند تبعیض نژادی در آمریکا  یا نظایر آن، در آرشیو پرونده گشاده‌ای دارند که همواره در حال تازه شدن و تکمیل شدن است...».
براساس فعالیت 11کمیته گروه تحقیق، آرشیو سازمان به دسته‌های بزرگ تقسیم شد. روستایی، صنعتی، اقتصادی، سیاسی، مذهبی، آموزشی، جغرافیا، خاورمیانه، آسیا و آفریقا، اروپا و آمریکا گروه‌های بزرگ آرشیو را تشکیل دادند. این گروه‌های آرشیوی جدا از گروه آرشیو پهلوی بود که همزمان با جشن‌های 50سالگی تاجگذاری رضاشاه، در سال 1354 آرشیو پهلوی که شامل مجموعه‌ای از اسناد، مدارک، صدا و تصویر از خانواده سلطنتی بود افتتاح شد. این آرشیو را می‌توان نخستین مجموعه آرشیوی ایرانی دانست که در حول یک موضوع تشکیل شده است.

همزمان با تشکیل آرشیو رادیو و تلویزیون ملی ایران در سال‌های پایانی دهه 40، نهادی‌هایی که سابقه آنها بیش از رادیو و تلویزیون بود، دست به تاسیس آرشیو‌ زده و هر کدام از آنها تشکیلاتی برای حفظ و نگهداری از اسناد و مدارک و صدا و تصویر زدند. نهاد‌های نظامی و انتظامی آرشیو‌های قابل توجهی برای خود فراهم کردند. تشکیل فیلمخانه ملی ایران توسط فرخ غفاری در وزارت فرهنگ و هنر در سال 1352 که پیش از این آرشیو فیلم ایران نامیده می‌شد، باعث شد که ایران در میانه دهه 50 در میان کشور‌های خاورمیانه از معدود کشور‌ها و شاید تنها  کشوری باشد که دارای آرشیو‌های متعدد عمومی و تخصصی فیلم و صدا بود.

با پیروزی انقلاب اسلامی در دوران مدیریت صادق قطب‌زاده بر صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، آرشیو صدا و سیما از یک مجموعه فرهنگی و پژوهشی به یک باره، به مرکزی امنیتی تبدیل شد. این روایت که نمایندگانی از شورای انقلاب برای پیدا کردن عوامل رژیم ساقط شده، مشغول فعالیت در آرشیو صدا و سیما هستند تا همه چهره‌های طاغوتی را شناسایی کنند، به آرشیو صدا و سیما بعدی تازه داد. اعدام پرویز نیکخواه در نخستین روز‌‌های پیروزی انقلاب مهر تأییدی بود برای استفاده امنیتی از آرشیو. این شایعات و اتفاقات، ماهیت آرشیو و استفاده از آن را تغییر داد. در طول دوران‌های متفاوت مدیریت‌های مختلف فردی و شورایی سازمان صدا و سیما، ماهیت آرشیو و استفاده از آن همچنان امنیتی باقی ماند. درحالی‌که فیلمخانه ملی ایران و آرشیو‌ها تخصصی نهاد‌های نظامی و امنیتی در حال تغییر شکل بودند، آرشیو سازمان صدا و سیما برای پژوهشگران غیرقابل دسترس باقی ماند.
در نیمه دهه 80 با رویکرد‌های تازه فنی آرشیو و امکانات دیجیتال تازه، حیات آرشیو صداو سیما به صورت امنیتی و قطره‌چکانی امکان نداشت. نمایش پراکنده و گاهی هدفمند از برنامه‌های آرشیو سازمان آغاز توفانی بود که بیشترین قدرتش در لندن بود.
با راه‌اندازی شبکه من و تو در سال 87 و استفاده آشکار از برنامه‌های آرشیوی تولید شده در رادیو  وتلویزیون ملی ایران، بحث‌ آرشیو صدا و سیما و نحوه استفاده از آن بحث محافل سیاسی و هنری شد.



سازمانی که از سر  باز‌می‌کند 
سازمان صدا و سیما با پاسخ‌ندادن به سؤالات افکار عمومی، غیرمستقیم روایت فروش آرشیو ملی را تأیید می‌کند

گروه ادب و هنر روزنامه همشهری به‌واسطه پیگیری چگونگی خروج آرشیو اسناد تصویری، عکس و صوتی از صدا و سیما و فروش آن به شبکه‌های خارج از کشور و برای آنکه بتواند به جواب قطعی و معینی بعد از این سال‌ها برسد، برای گفت‌وگو با سعید انبارلویی، مدیر مرکز آرشیو سازمان سؤالاتی را در تاریخ‌ 28بهمن‌ماه به روابط عمومی سازمان ارسال کرد. با توجه به اصرار آقای انبارلویی به فرستادن سؤالات به روابط عمومی و اینکه به‌صورت مستقیم پاسخگو نخواهد بود، از آن تاریخ به بعد هر روز پیگیری‌ها انجام شده و صحبت‌هایی در این مدت با مرتضی رنجبران، مدیر روابط عمومی سازمان و دیگر افراد در روابط عمومی صورت گرفت. با گذشت بیش از 2هفته از ارسال سؤالات هیچ جوابی داده نشده و در نهایت عنوان کردند که جواب سؤالات بعد از تأیید نهایی به روزنامه همشهری ارائه می‌شود. با این حال گروه ادب و هنر، مجموعه‌ای از نظرات و گزارش‌ها در این زمینه را آماده کرد. بی‌علاقگی مدیران سازمان به پاسخگویی در این زمینه نشان می‌دهد که روایت خروج آرشیو از سازمان و فروش آن به شبکه‌های فارسی‌زبان خارج از کشور صحت دارد.