خبری که خبر نیست

فرامرز قره‌باغی/ روزنامه‌نگار
شایعه و خبر گرچه در قالب، شبیه همند اما ماهیتی متفاوت دارند. برای درک این تفاوت ناگزیر از شناخت شایعه‌ایم.

شایعه در نبود اخبار موثق در یک زمینه مشخص و در زمانی که مخاطبان به اخبار نیاز دارند شکل می‌گیرد. شایعه خبر نادرست یا مخلوطی از اخبار نادرست و درست است که آگاهانه دستکاری شده‌است. این اخبار ساختگی به‌جای خبر درست به افکار عمومی ارائه می‌شود تا تأثیر خود را بگذارد. تفاوت اصلی شایعه و خبر هم درست درهمین‌جاست. تأثیر خبر به‌دلیل رویکرد آگاه‌کننده آن همواره مثبت و تأثیر شایعه به‌دلیل رویکرد گمراه‌کننده‌اش همواره منفی است. تردیدی نیست که مروجان شایعه اهدافی دارند و درصددند با انتشار اخبار نادرست و جعلی به اهداف خود برسند. اما شایعه چگونه منتشر می‌شود. مهم‌ترین دلیل و عامل ایجاد انتشار و بازخورد شایعه، جلوگیری از انتشار آزاد اخبار است.

وقتی جلوی تولید و توزیع اطلاعات و اخبار درست گرفته می‌شود، خود به‌خود زمینه و بستر رواج شایعه ایجاد شده است. شایعه‌ای که برخلاف خبر که موجب آرامش و آمادگی جامعه می‌شود، التهاب و سردرگمی ایجاد می‌کند. بدیهی است علت منتشر نشدن اخبار درست خلأهای قوانینی است که از تولید خبرحمایت حقوقی می‌کنند و در نبود آن دست‌اندرکاران توزیع اطلاعات و اخبار وظیفه خود را انجام نمی‌دهند. در واقع مانع اصلی اتفاقی است که تحت‌عنوان ممیزی رخ می‌دهد. البته استفاده از این عنوان بیشتر به‌خاطر بهره‌برداری از بار مثبت واژه‌ است وگرنه ممیزی مطبوعات یافتن وجه‌تمایز دو یا چند چیز نیست، بلکه به‌طور مشخص سانسور است؛ از خودسانسوری گرفته تا دیگر سانسوری. وقتی سانسور به‌شدت در جامعه‌ای اعمال شود، انتشار شایعات مانع از شنیده شدن اخبار درست خواهد شد.

شاید علت اعمال سانسور ایجاد نوعی امنیت باشد اما وقتی پافشاری کنیم که به شیوه‌های سخت و سلبی از انتشار اخبار ممانعت شود به همان اندازه که سطح مسئولیت‌ها پایین‌تر می‌آید شیب سختگیری تندتر می‌شود و مثلاً رئیس یک اداره از معاون یک وزیر سختگیری بیشتری می‌کند.

نسبت خبر و شایعه درست مثل نسبت هوا و خلأ است. وقتی ما هوا را از ظرفی بگیریم خلأ را به آن هدیه داده‌ایم. خالی بودن و تهی بودن، نتیجه‌ای جز خراب شدن ظرف براثر فشار هوای بیرون از ظرف ندارد. متأسفانه وقتی جامعه آماده پذیرش شایعه باشد، این پدیده مانند ویروس با تشخیص نقاط امن، تکثیر شده و مبارزه با آن بسیار دشوار می‌شود. رشد و گسترش شایعه باعث کاهش اعتماد به مؤسسات و بنگاه‌های رسمی خبری می‌شود و با سقوط اعتبار روزنامه‌ها و نشریات مجاز، منابعی قدرت جذب مخاطب را پیدا می‌کنند که اعتبار قانونی و حقوقی ندارند.