ریزپهنه‌بندی خطر زلزله در تهران

مجید فراهانی، عضو شورای اسلامی شهر تهران 
زهره آزادفلاح، مدرس دانشگاه، مولف و پژوهشگر شهری


شکستگی‌های پوسته جامد زمین که در راستای آنها جابه‌جایی نسبی روی می‌دهد، گسل (fault) نامیده می‌شوند. حرکت برشی گسل که از روی زمین تا ژرفای زیاد (گاهی تا km30 یا بیشتر) ادامه می‌یابد، سبب انباشتگی تنش‌های ناشی از جنبش قاره‌ها نسبت به یکدیگر می‌شود. بسیاری از گسل‌های شناخته شده در سالیان دور (صدها یا میلیون‌ها سال پیش) حرکت کرده که ممکن است امروز فعال نباشند. 
در سرزمین‌های لرزه‌خیز مانند کوه‌های البرز و دامنه جنوبی آن در پیرامون تهران، برآورد بیشترین نیروهای افقی ناشی از لرزش‌های شدید زمین‌لرزه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. برای این منظور آیین‌نامه 519 سازمان برنامه و بودجه کلیه نقاط کشور را با همگر Z = 1 برابر شدیدترین پهنه لرزه‌خیز در آمریکا معرفی می‌کند. در پهنه دیگری که به همین منظور و براساس اطلاعات و تحقیقات جدیدتر ارائه شده، گستره کشور به 2پهنه متفاوت با همگرهای 1و 75/0=Z تقسیم شده است.
 براساس این تقسیم‌بندی، تهران بزرگ در پهنه شدیدترین اثر زمین‌لرزه قرار می‌گیرد. روند خم‌های هم‌شتاب به‌طور عمومی از راستای گسله‌های بزرگ گستره بررسی شده پیروی می‌کند به‌طوری که در شمال تهران، شرقی ـ غربی و در جنوب غربی تهران در راستای شمال غرب- جنوب شرق قرار می‌گیرند. خم‌های هم‌شتاب پیرامون گرمسار و ورامین در جنوب شرقی تهران، تحت اثر گسله‌های گرمسار و پیشوا توزیعی بریخت بیضی می‌یابند. بیشترین شتاب حرکت در شمال و جنوب تهران و کمترین آن در تهران مرکزی پیش‌بینی شده است. اگرچه روند عمومی و تغییرات عددی خم‌های هم‌شتاب در این گستره تابعی از محل گذر گسله‌های بزرگ است، ولی باید توجه داشت که به‌علت فعالیت ناچیز این گسله‌ها در سده بیستم و کمبود آماری رویداد زمین‌لرزه در 83 سال گذشته تفاوت عددی چندانی در گستره بررسی شده به چشم نمی‌خورد، زیرا محاسبه‌احتمالات خطر زمین‌لرزه بستگی مستقیم به فراوانی رویداد زمین‌لرزه‌های گذشته و تعمیم روابط آنها به آینده دارد. از طرف دیگر براساس آخرین تجربیات علمی به‌دست آمده از زمین‌لرزه بزرگ 1357 طبس گلشن در ایران زمین و زمین‌لرزه‌های اخیر در سایر کشورها که طی امکان ثبت و تفسیر حرکت‌های شدید زمین‌لرزه در فاصله نزدیک نسبت به سرچشمه فراهم شده، نشان می‌دهد که در فاصله کمتر از 3 کیلومتر از خط گسله، شتاب حرکات شدید، تابعی از بزرگی و دوری نسبی نبوده و شتاب‌های زیاد میان
 50% g‍ (شتاب ثقل: نیروی جاذبه زمین بر واحد جرم) تا پیرامون 80% g قابل انتظار است. پهنه‌بندی زمین‌لرزه در گستره تهران- ری عبارتند از:1- حریم گسلش 2- ویرانی خیلی شدید  3- تکان‌های شدید یا فراوانی گستره 4-حرکت‌های تند یا خسارات زیاد 5- باتوان روانگرایی و ویرانی شدید.