گاوخونی در بستر مرگ

شیرین شفیعی|  اصفهان- خبرنگار:


گودال پسابی خفته در دل نمک و ماسه‌ تنها بازمانده از تالاب بین‌المللی گاوخونی است که روزگاری نه چندان دور، ده‌ها گونه جانوری، گیاهی و پرندگان در پناهش سرود زندگی سر می‌دادند. گاوخونی نخستین قربانی به هم خوردن تعادل در حوضه آبریز زاینده‌رود بود که سال‌هاست حقابه‌اش در کشمکش‌های بهره‌برداران بالادست و پایین‌دست گم شده و با اندک سهمیه پساب تصفیه‌شده انسانی، نفس‌های آخر را می‌کشد.

سدسازی و افزایش بهره‌برداران آب شرب و صنعت از یک سو و حفر چاه‌های بی‌رویه در مسیر رودخانه و برداشت‌های روزافزون در پایین‌دست، حوضه زاینده‌رود را به ورشکستگی آبی کشاند و در حالی که بهره‌برداران آب شرب، کشاورزی و صنعت به دنبال پیگیری حقابه‌هایشان بودند، کُشنده‌ترین ترکش‌های این بحران به جان محیط‌ زیست حوضه زاینده‌رود افتاد. یکی از این ذخایر ارزشمند طبیعی تالاب بین‌المللی گاوخونی است.


حقابه فراموش‌شده

 برای نجات یار دیرین زاینده‌رود از نابودی کامل قرار شد بخشی از فاضلاب‌های تصفیه‌شده شهری به گاوخونی بریزد تا این اکوسیستم ارزشمند در نقشه ایران باقی بماند، اما مدیر کل پیشین حفاظت محیط ‌زیست استان اصفهان که معتقد بود حقابه‌های زیست‌محیطی در میانه راه توسط کشاورزان برداشت می‌شود، از رساندن 2 - 3 متر مکعب در ثانیه پساب تصفیه‌شده جنوب اصفهان با حفاظت در شرق استان به گاوخونی خبر داد و هنوز هم نفس این تالاب بین‌المللی به همین پساب بسته است. حتی در روزهایی که اهالی پایین‌دست، زندگی بیست‌روزه زاینده‌رود را جشن گرفته بودند تالاب بین‌المللی گاوخونی از قلم حقابه‌داران افتاد و سهمی در جریان کوتاه و موقت آب نداشت.

مدیر کل حفاظت محیط‌ زیست استان اصفهان درباره سرنوشت تالاب گاوخونی و از قلم افتادن حقابه آن در طرح‌ها و برنامه‌های ملی و محلی به همشهری می‌گوید: مطالعات نیازسنجی احیای گاوخونی در 2 مرکز علمی دانشگاه صنعتی اصفهان و شهرکرد انجام شده است و نیاز آبی تالاب را اعلام کرده‌ایم، اما در آخرین جلسه شورای عالی آب که به ریاست شرکت آب منطقه‌ای برگزار شد، حفاظت محیط ‌زیست دعوت نشد و سخنی از حقابه تالاب به میان نیامد.


حقابه 176 میلیون متر مکعبی در ابهام

«سید رحمان دانیالی» از مکاتبات درباره حقابه تالاب و لزوم تعیین تکلیف آن با مسئولان استانی از جمله شرکت آب منطقه‌ای و استانداری خبر می‌دهد و می‌افزاید: ما هم باخبریم که ذخیره سد زاینده‌رود مناسب نیست و حتی از مرز 200 میلیون متر مکعب که برای تامین مصارف شرب مورد نیاز است، نگذشته، اما در میان حقابه‌های شرب و کشاورزی و صنعت، نباید نیاز اولویت‌دار محیط ‌زیست فراموش شود.
او حقابه قانونی تالاب بین‌المللی گاوخونی را سالانه 176 میلیون متر مکعب آب می‌داند و می‌گوید: این حقابه جزو تعهدات اولیه برای نجات تالاب از نابودی بوده است، اما در کنار آن در یکی - دو سال گذشته موفق شدیم اعتبارات خوبی برای لایروبی و رسیدگی به تالاب جذب کنیم. سازمان‌های مردم‌نهاد نیز به میدان آمدند و آب‌رسانی‌هایی به تالاب شد.

مدیر کل حفاظت محیط‌ زیست استان اصفهان با اشاره به اهمیت نجات تالاب بین‌المللی گاوخونی از خشکی و نابودی یادآور می‌شود: این تالاب در کنار تمام نقش‌هایی که در حفظ محیط زیست، گنجینه‌های ارزشمند گیاهی و جانوری آن، و حتی کیفیت هوا و تغذیه آب‌های زیرزمینی ایفا می‌کند در فهرست گنجینه‌های ارزشمند بین‌المللی قرار دارد و با وجود همه مشکلات و بی‌مهری‌ها، همچنان مانند نگینی در دل کویر فلات مرکزی ایران می‌درخشد.
دانیالی با اشاره به این‌که تالاب هنوز هم با اندک آبی زنده است می‌گوید: از سال 94 طرح هدایت سیلاب‌ها و کارهای اولیه دیگر برای نجات تالاب از نابودی کامل اجرا شده و اکنون می‌توان گفت که گاوخونی به صورت کامل خشک نشده است، اما نیاز آبی تالاب بسیار بیش از این رقم و مانند حقابه بهره‌برداران دیگر، به شکل قانونی و مهم است. وی با تاکید بر نقش مهم آب و تالاب گاوخونی در محیط زیست استان می‌گوید: اگر تالاب خشک شود، ریزگردهای آن تا شعاع هزار کیلومتری را تحت تاثیر قرار خواهد داد. پس باید غفلت چندین‌ساله در حوضه زاینده‌رود را جبران کنیم و همگان بدانند که پس از شرب، حقابه تالاب در اولویت است.


کانون خفته ریزگردهای سمی

یکی از فرضیه‌هایی که در سال‌های گذشته به دلیل خشک شدن زاینده‌رود و بخش زیادی از تالاب گاوخونی از سوی کارشناسان مطرح می‌شد احتمال گسترش گرد و غبار و همراه با آن انتشار ذرات بسیار سمی مانند سرب، روی و کادمیوم از تالاب گاوخونی به نقاط مختلف استان و حتی کشور بود که برای اثبات یا رد آن پژوهش «بررسی آثار زیست‌محیطی خشک شدن تالاب بین‌المللی گاوخونی» با همکاری اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان و دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان انجام شد که نتایج آن حاکی از انباشت فلزات سنگین سرب، روی و کادمیوم در تالاب و همچنین خاک این حوضه آبریز و رسوب‌های گاوخونی بوده است.

البته به گفته کارشناسان، هنوز کانون‌های تولید ریزگرد به دلیل رطوبت اندک تالاب فعال نشده است، اما در صورت تامین نشدن حقابه تالاب گاوخونی در آینده نزدیک، این منطقه منبع اصلی تولید ریزگردهای سمی به‌ویژه در هنگام وزش باد خواهد بود. از سوی دیگر، سونامی نمک در صورت خشک شدن تالاب خطری نزدیک است که اراضی کشاورزی و دشت‌های حاصل‌خیز منطقه را نیز نابود خواهد کرد.


یک تهدید زیست‌محیطی برای 14 استان

نماینده اصفهان در مجلس شورای اسلامی نیز خشک شدن تالاب گاوخونی را تهدیدی برای ۱۴ استان همجوار معرفی می‌کند و می‌گوید: اگر بحران‌های زیست‌محیطی مهار نشود، استان‌های همسایه در امان نخواهند بود.
«ناهید تاج‌الدین» ادامه می‌دهد: تالاب‌ها کارکردهای مهمی در محیط زیست دارند، از جمله این‌که تصفیه‌خانه‌های طبیعی آب و هوا هستند و مثل اسفنج، در زمان سیلاب، آب مازاد را در خود ذخیره می‌کنند تا هنگام خشکسالی، آب را به آرامی به سفره‌های زیرزمینی بفرستند. بر این اساس، تالاب‌ها عامل حیات در حوضه آبریز نامیده می‌شوند و از بین رفتن آنها به معنای مرگ پایداری حوضه‌های آبریز است؛ باتلاقی که گاوخونی بیش از یک دهه است در آن دست و پا می‌زند و نادیده گرفتن حقابه این تالاب، روز به روز آن‌ را به نابودی نزدیک‌تر می‌کند.


مرگ تدریجی گوهر کویر

در گذشته‌های نه چندان دور، گاوخونی یک سرمایه ارزشمند از پوشش گیاهی و آبزیان و حیات وحش را در خود جا داده بود. اکنون بیش از یک دهه است که به دلیل به هم خوردن تعادل منابع و مصارف آب در حوضه آبریز زاینده‌رود، گونه‌های متنوع جانوری و گیاهی در این منطقه از میان رفته‌اند. جانورانی مانند گورخر، آهو، یوزپلنگ و خوک و پرندگانی همچون فلامینگو، مرغابی، آنقوت، تنجه و غاز خاکستری و بیش از 30 نوع پوشش گیاهی مثل تاغ، گز، اشک، گون، شور، پرند و قیچ با مرگ تدریجی تالاب از میان رفته‌اند.