زیست‌بوم
زوال فصل‌های پربارش
استاد دانشگاه بوعلی سینای همدان: افزایش پوشش گیاهی و جلوگیری از قطع درختان روند تغییر اقلیم را کند می‌کند
حمیدرضا حق‌نظری| همدان ـ خبرنگار:
وقتی صحبت از آب‌وهوا به میان می‌آید بسیاری از بارش‌های سنگین و سرمای شدید در گذشته یاد می‌کنند و توجیه دقیقی برای این موضوع نمی‌یابند که چرا امروز چنین شده است و خبری از آن سرما نیست. گاهی بین مردم و کسانی که کمی علمی‌تر مباحث هواشناسی و تغییرات آب‌وهوایی را دنبال می‌کنند، شنیده می‌شود که بعضی از شهرها دچار تغییر اقلیم شده‌اند اما تغییر اقلیم به طور دقیق چگونه در سرزمین ما و جهان اتفاق افتاده است؟ برای پاسخ به این پرسش با دکتر علی‌اکبر سبزی‌پرور محقق و نویسنده برجسته کشور و عضو هیأت علمی دانشکده کشاورزی دانشگاه بوعلی سینا همدان به گفت‌وگو نشسته‌ایم.
از نتایج پژوهش‌هایی که درباره تغییر اقلیم به خصوص در مورد همدان انجام داده‌اید، بگویید؟
گاهی وقت‌ها در مورد تغییر اقلیم صحبت‌هایی شنیده می‌شود، اما از دید پژوهشی زمانی که مطالعات تغییر اقلیم انجام می‌شود اگر مقیاس کوچک مانند شهر یا استان همدان در نظر گرفته شود، دقت مطالعات بسیار پایین می‌آید. یعنی اگر کسی ادعا کند تغییر اقلیم را برای شهر همدان بررسی کرده است، دقت این موضوع بسیار کم است اما اگر کسی بگوید تغییر اقلیم را برای نیمه غربی کشور یا در مقیاس بزرگ‌تری بررسی کرده نتایج صحیح‌تری خواهد گرفت، زیرا تغییر اقلیم موضوعی جهانی است و یک موضوع محلی و منطقه‌ای نیست بنابراین هرچه مقیاس کوچک‌تر باشد دقت مدل‌های پیش‌بینی‌ها کمتر خواهد بود. مطالعاتی هم که من در این حوزه انجام داده‌ام اغلب در مقیاس کشوری بوده است و محدود به منطقه همدان نبوده است.
چرا موضوع تغییر اقلیم بدین شکل است و حالت جهانی و کشوری دارد؟
به خاطر این‌که تغییر اقلیم یک تغییر درازمدت است که حداقل ۳۰ سال را دربر می‌گیرد. گاهی گفته می‌شود همدان 7 تا 8 درجه افزایش دما داشته است که این نوع بررسی علمی محسوب نمی‌شود و به بررسی درازمدت 30 ساله نیاز دارد. باید حداقل با اطلاعات ۳۰ سال گذشته این موضوع را سنجید و بعد از ۳۰ سال آینده را پیش‌بینی کرد. معمولا نگرانی‌هایی که بین مردم و به خصوص کشاورزان وجود دارد بیشتر سال به سال است که بعضی‌ها طبیعی است و باید وجود داشته باشد اما این‌که میزان نگرانی‌ها تا چه حد باید باشد هنوز بر کسی روشن نشده است.
مثلا باید دید برای جایی مانند استان همدان یا استان‌های دیگر چه میزان افزایش دما نگران‌کننده یا عادی است، زیرا هر استان و هر منطقه‌ای یک اقلیم خاص و توپوگرافی مخصوص خود را دارد و زمانی که تغییر اقلیم جهانی رخ می‌دهد در هر منطقه اثر مخصوص به خود را می‌گذارد یعنی هیچ‌وقت تغییر اقلیم در مناطق مختلف مشابه یکدیگر نیست. تغییر اقلیمی که در استان سمنان رخ می‌دهد با تغییر اقلیمی که در استان همدان اتفاق می‌افتد متفاوت است و در حقیقت نمی‌توان یک نسخه جامعی در نظر گرفت. اگر کسی بخواهد در مورد تغییر اقلیم در استان همدان تحقیق کند، تحقیقی بسیار جزئی خواهد بود و روی نتایج این تحقیق نمی‌توان خیلی حساب کرد. در اصطلاح علمی به این موضوع آستانه عدم قطعیت گفته می‌شود و در مواردی که مقیاس کوچک‌تر است، خطای آن بیشتر می‌شود.
این موضوع مانند مشکلی است که در پیش‌بینی هوا وجود دارد بدین شکل که 2 نوع پیش‌بینی ارائه می‌شود کوتاه‌مدت و میان‌مدت و اگر هم بخواهند در منطقه یا شهر خاصی پیش‌بینی کنند، دقت پیش‌بینی بسیار کاهش پیدا می‌کند و دچار خطا می‌شوند و دیده می‌شود که هواشناسی نمی‌تواند 10 روز آینده را پیش‌بینی کند. چیزی که می‌توان در مطالعات تغییر اقلیم به آن اعتماد کرد روند تغییر اقلیم است که بر واژه روند بسیار تأکید می‌کنم، زیرا روند بسیار مهم است یعنی این‌که بیایید در استانی مانند همدان به این موضوع بپردازیم که آیا دما روند افزایشی داشته است یا نه. این جواب بسیار مفید است زیرا زیربنای تغییر اقلیم در درازمدت است.
آیا تغییرات در اکوسیستم منطقه‌ای مانند همدان می‌تواند سبب تشدید یا تضعیف روند تغییرات اقلیمی شود؟
بله می‌تواند. یک فرضیه در چند دهه گذشته وجود داشت که امروز در حال تبدیل شدن به یک واقعیت است و آن پدیده پروانه‌ای است. پروفسور لورنس اولین بار این موضوع را مطرح کرد که در ابتدا خیلی مورد اقبال قرار نگرفت. این فرضیه بیان می‌کند که در بحث تغییر اقلیم حتی بال زدن یک پروانه در آمریکای جنوبی می‌تواند بر تعداد طوفان‌ها در منطقه‌ای مانند فیلیپین یا جاهای دیگر اثرگذار باشد و در واقع هر اثر و هر تغییر کوچکی چه از سوی انسان و چه از سوی طبیعت می‌تواند اثرگذار باشد. در حال حاضر هیأت بین‌المللی تغییر اقلیم (IPCC) به عموم مردم توصیه‌هایی کرده است که بسیار هم کاربردی است در این توصیه‌ها به موضوعاتی همچون افزایش پوشش گیاهی، جلوگیری از قطع درختان، جلوگیری از تبدیل اراضی از کشاورزی به سایر کاربری‌ها و غیره تأکید کرده است.
با توجه به گفته شما راجع‌به تغییر اقلیم در جهان که یک روند کلی است این روند و تغییر اقلیم با چه شاخص‌هایی سنجیده می‌شود؟
به نکته خوبی اشاره کردید تغییر اقلیمی که در جهان اتفاق افتاده است با دو شاخص مهم دما و بارش قابل پایش است. دما به خاطر مسائل آسایشی انسان و تاثیر در مصرف سوخت بسیار مهم است و بارش هم چه در بخش کشاورزی و چه صنعتی بسیار مهم و حیاتی است.
در مورد تغییر دما در سطح جهانی متاسفانه بالای ۹۰ درصد کشورهای دنیا افزایش دما را تجربه کرده‌اند و تقریبا این افزایش در سراسر جهان همخوان بوده است یعنی میانگین جهانی نشان داده است این افزایش وجود دارد اما افزایش دما در همه کشورها یکسان نیست مثلا در کوهستان‌ها به شکلی و در دشت‌ها و بیابان‌ها به نحوی دیگر. این افزایش دما در عرض‌های بالای کره زمین به دلیل حساسیت زیاد بیشتر تجربه شده است که دلایل علمی خود را دارد. همین طور ممکن است به ندرت در مناطقی شاهد کاهش دما در درازمدت باشیم.
اما در این مورد پژوهشگران هنوز به قطعیت نرسیده‌اند که میانگین بارش جهان تغییر محسوسی کرده باشد (تقریباً ثابت مانده است) اما اشکال کار اینجاست که ممکن است میانگین بارش در یک کشور روند افزایشی نشان دهد و در کشوری دیگر روند کاهشی. متاسفانه کشور ما و بیشتر کشورهای خاورمیانه در بخش بارش کاهش شدیدی را در سال‌های آینده شاهد خواهند بود و این نگران‌کننده است. این موضوع بیش از موضوع افزایش دما نگران‌کننده خواهد بود. البته کشورهایی که در نزدیک خط استوا هستند در دهه‌های اخیر افزایش بارندگی داشته‌اند در حالی که متاسفانه حساسیت اکوسیستم در مناطق خشک و نیمه خشک به نوسانات دما و بارش، زیاد است و بیشتر مساحت کشور ما هم زیر نفوذ اقلیم‌های خشک و نیمه خشک قرار دارد. بطور مثال در بعضی مناطق خشک و نیمه خشک که ۵ میلیمتر در هر ماه بارش وجود دارد با کاهش طولانی مدت در مقدار بارندگی در آینده با آسیب جدی مواجه خواهیم شد.
سوخت‌های جایگزین
یکی از مشکلاتی که در تغییر اقلیم بر آن بسیار تأکید شده است و متاسفانه در این باره کشور ما هم رتبه مناسبی ندارد مصرف بالای سوخت‌های فسیلی است. دکتر علی‌اکبر سبزی‌پرور در این باره می‌گوید: شاید یکی از دلایل مصرف سوخت‌های فسیلی ارزان بودن آن نسبت به انرژی‌های نو و پاک است. برای ارتقای رتبه ایران در این موضوع دولت باید به دنبال ترغیب مردم به استفاده از سوخت‌های جایگزین و سبز باشد. این موضوعات در درازمدت اثرگذار است و نباید این‌طور باشد که امسال این کار را انجام بدهد و سال دیگر موضوع را رها کند. ضامن اجرایی جلوگیری از جنگل زدایی و جایگزین کردن سوخت‌های سبز به جای سوخت‌های فسیلی در برنامه‌های راهبردی درازمدت، سیاست گذاری‌های کلان در کشور است. امید است که این امر در راهبردهای اینده کشور جدی گرفته شود.
در همینه زمینه :
