سلماس؛ شهر بدون بن‌بست

هادی پناهی/ارومیه - خبرنگار

هرچند وقت یک‌بار عکس نقشه شطرنجی سلماس در فضای مجازی دست به دست می‌شود و سازندگان این نقشه شهرسازی مورد تحسین قرار می‌گیرند، اما کمتر کسی از دلایل این‌که چرا سلماس به این سبک طراحی شده است، اطلاع دارد. کمتر کسی می‌داند پیش از این‌که سلماس شهر شطرنجی شود، سال 1309 زلزله هولناکی آمد و موجب تخریب شهر شد. سلماس، نزدیک‌ترین شهر شمال استان آذربایجان‌ غربی به ارومیه است. وقتی از ارومیه به سلماس وارد می‌شویم به 2 ورودی می‌رسیم. مسیر اول از بافت قدیمی شهر رد می‌شود. در این مسیر با ساختمان‌های قدیمی رنگ و رو رفته روبه‌رو می‌شویم که یادگار تاریخ و گذشته این شهر هستند. در مسیر دوم که از بافت جدید شهر عبور می‌کند با خیابان‌های بزرگ، ساختمان‌های نوساز و البته مرتفع روبه‌رو هستیم. 

جویندگان آلمانی؛ طراحی ایرانی
یک عضو هیات علمی دانشگاه پیام‌ نور تهران با بیان این‌که سلماس به دلیل موقعیت جغرافیایی خود در طول تاریخ دستخوش حوادث طبیعی و غیرطبیعی زیادی بوده است به همشهری می‌گوید: یکی از مهم‌ترین حوادث طبیعی که در این شهر رخ داد، زلزله 2/7 ریشتری در سال 1309 بود که طی آن شهر دیلمقان (نام قدیم سلماس) و روستاهای اطراف کاملا تخریب شد و بعد از این حادثه شهر جدید سلماس با نقشه شهرسازی مدرن بنا شد. 
احد محمدپور می‌افزاید: برای ساخت شهر جدید سلماس از 2مهندس زمین‌شناس آلمانی دعوت شد تا در سریع‌ترین زمان ممکن بهترین مکان برای ساخت شهر جدید را بررسی و گزارش کنند. بعد از تایید مکان ساخت شهر جدید، کار طراحی نقشه نیز به فردی به نام «اسدالله خان خاور» محول شد. در نهایت در خرداد 1309 هجری شمسی، کلنگ ساخت اولین خانه به دست «علی منصور» والی وقت سلماس، بر زمین زده‌شد. در مدت 4 ماه خیابان‌کشی و 1700 خانه، مسجد، حمام و مغازه بنا و به دستور رضاشاه نام «شاپور» که نام برادر شاه بود، برای شهر جدید انتخاب شد. 
وی با بیان این‌که نام شهر بعد از روی کار آمدن دموکرات‌ها در آذربایجان به سلماس تغییر می‌کند، توضیح می‌دهد: این نام بعد از حمله رضاشاه به آذربایجان و شکست دموکرات‌ها دوباره به شاپور تغییر یافت تا این‌که بعد از پیروزی انقلاب، مردم نام «سلماس» را برای شهر خود انتخاب کردند.
این استاد دانشگاه، نقشه شهر سلماس را مبتنی بر شبکه مربع و مستطیل شکل معابر و بلوک‌های یکنواخت می‌داند و می‌گوید: در این الگو نقاط مختلف شهر دارای دسترسی‌های برابر است. این ایده در گذشته در شهرهایی از ژاپن، چین، یونان و آمریکای جنوبی به کار گرفته شده است. از «فرانک لوید رایت» به عنوان واضع این طرح نام برده می‌شود. در طرح او مسئله عدم تمرکز مطرح شده و تمام جنبه‌ها به صورت یکنواخت در همه شهر یا مادرشهر پراکنده می‌شود. این طرح متاثر از افکار دانشمندان آمریکایی است که بر توسعه شبکه راه‌ها و ساختن جاده‌های متعدد و نواحی جمعیتی تاکید می‌شود. در طرح شطرنجی، سیمای شهری در مرکز شهر مشاهده نمی‌شود.

شهر بدون بن‌بست

رئیس پیشین شورای شهر سلماس با بیان این‌که محدوده شهر حدود 1120 هکتار است، به همشهری می‌گوید: اگر حاشیه‌های شهر را به آن اضافه کنیم این عدد به 1250 هکتار می‌رسد. 
مسعود حاجی علیلو با بیان این‌که بافت قدیمی شهر کاملا شطرنجی است و این مدل در برخی محله‌های جدید به هم خورده، می‌افزاید: تقریبا کوچه‌ها هم ساختی همچون معابر و خیابان‌ها دارند و به همین دلیل بن‌بستی در سلماس وجود ندارد. این سبک از شهرسازی موجب شده است در بافت تاریخی 40 درصد و در سایر بافت‌ها 32 درصد از تراکم شهری به معابر اختصاص یابد. این درحالی است که این رقم در سایر شهرها بین 20 تا 25 درصد است. این مزیت در سلماس موجب می‌شود حمل ‌و ‌نقل و بلندمرتبه‌سازی با سهولت بیشتری انجام شود. از سوی دیگر در مواقع بحران یا بارندگی شدید سلماس نسبت به سایر شهرها با مشکلات کمتری مواجه می‌شود.
رئیس پیشین شورای شهر سلماس درباره معایب نقشه شطرنجی هم نکاتی را مطرح می‌کند و توضیح می‌دهد: در این نقشه، فاصله بین چهارراه‌ها بین 90 تا 110 متر است که توقف‌های پی در پی و ترافیک را به همراه دارد. همچنین هزینه‌های نگهداری شهر برای شهرداری بالاست، اما در مجموع مزایای نقشه شطرنجی از معایب آن بیشتر است. به گزارش همشهری، سلماس در اولین روزهای ساخت 36خیابان، 4 میدان اصلی در مرکز شهر و 4 میدان در فواصل یکسان در اطراف مرکز شهر داشت. در این شهر همچنین 1700خانه با مساجد، حمام‌های کافی و تعداد بی‌شماری مغازه وجود داشت. 


تاریخچه سلماس 

تاریخ شهر سلماس به دوران اورارتویی (هزاره پیش از میلاد) بازمی‌گردد. سلماس پایتخت دوم حکومت اورارتوییان و نام باستانی آن اولهو (اولخو) بود. قدیمی‌ترین روستای مسکونی به نام کول تپه هم 9 هزار سال پیش در این منطقه شکل گرفته بود. مردم این منطقه پس از چند بار جابه‌جایی بالاخره در قالب شهر دیلمقان به حیات خود ادامه دادند. امروزه جاذبه‌های گردشگری زیادی از جمله قلعه کوراوغلو هدر، امامزاده کهنه‌شهر، آبشار خورخورا، کلیسای هفتوان، قلعه چهریق، رودخانه زولاچای و تالاب چیچک در این شهر میزبان گردشگران است.


زلزله ویرانگر

روز 16 اردیبهشت ١٣٠٩ شمسی زلزله 5/5 ریشتری در دیلمقان رخ داد و ١۵ نفر از مردم روستاهای قصبه دیلمقان کشته شدند. نیمه شب ١٧ اردیبهشت بار دیگر زلزله‌ای با قدرت بیش از 7 ریشتر آمد و در چشم به هم زدنی شهر را تخریب کرد. زلزله در تبریز، خوی و ارومیه هم احساس شد. اکثر روستاها صددرصد تخریب شدند. تعداد کشته‌ها از ٢۵٠٠ نفر تا ۴٠٠٠ نفر نوشته شده است. ١٧ اردیبهشت سالروز زلزله مهیب دیلمقان در تقویم جهانی زلزله‌شناسی به نام زلزله ١٩٣٠ سلماس نام نهاده شده است.

سلماس امروزی 

امروزه مهم‌ترین خیابان‌های سلماس، خیابان امام خمینی (ره) و شهید مدرس هستند که با مغازه‌های بسیار مرکز تجاری شهر هم محسوب می‌شوند. این 2 خیابان در کنار بازار شهر قرار گرفته‌اند. بازار به صورت مربع ساخته شده است و 4 ورودی دارد و همانند شهر بن‌بستی در آن وجود ندارد. در داخل بازار حمام قدیمی شیخ احیا تبدیل به موزه شده است. مشهورترین میدان شهر، توحید است که در مرکز شهر قرار دارد. در این میدان ساختمان قدیمی و چوبی شهرداری قرار داشت که متاسفانه تخریب شد.


شهر، آماده امدادرسانی 

معاون سیاسی فرماندار سلماس می‌گوید: سلماس روی یکی از گسل‌های بزرگ منطقه شمال غرب کشور واقع شده است و همیشه احتمال وقوع زلزله در این شهر وجود دارد.  عباس محمدزاده  تقاطع‌ها و فلکه‌های سلماس با جانمایی مناسب را برای نهادهای خدمات‌رسان بهینه توصیف می‌کند و می‌افزاید: این نقشه مدرن و جانمایی مناسب نهادهای خدمات‌رسان موجب شده است در مواقع بحران خدمات‌رسانی با سهولت بیشتری انجام شود. همچنین پیاده‌روهای شهر عریض و منظم هستند که برای مدیرت بحران در امدادرسانی عملکرد مشهودی دارند.