تالاب‌ها جان گرفتند

اسدالله افلاکی/دبیر گروه زیست‌بوم


تـالاب‌هـا غنـی‌ترین اکوسیستم‌های طبیعی هستند. عمده‌ترین کارکرد تالاب‌ها تامین امنیت غذایی، حفظ تعادل و تراز سطح آب‌های زیرزمینی است؛ ‌آب‌هایی که مهم‌ترین عامل تولید محصولات کشاورزی در سرزمینی مثل ایران است. با وجود این، سال‌هاست که تالاب‌های ایران حال و روز خوشی ندارند.
مسعود باقرزاده کریمی، مدیر دفتر اکوسیستم‌های تالابی سازمان حفاظت محیط‌زیست اما در گفت‌وگو با همشهری از وضعیت نسبتا خوب تالاب‌های کشور به‌دلیل بارش‌های اخیر خبر می‌دهد و می‌گوید: تالاب‌های ایران وبه‌طور کلی تمامی تالاب‌هایی که در کشورهای خشک و نیمه‌خشک واقع شده‌اند، فصلی هستند و به بارش‌ها وابسته‌اند. ‌به‌همین دلیل بارش‌های اخیر باعث بهبود وضعیت تالاب‌ها شده و تالاب‌های کشور -  به‌جز تالاب‌های ساحلی‌- وضعیت خوبی دارند. باوجود این، باقرزاده کریمی تأکید می‌کند: بهترشدن وضعیت تالاب‌ها به‌دلیل بارندگی نباید باعث شود که ما مشکلات تالاب‌ها را نادیده بگیریم.
او در توضیح این مطلب افزود: تالاب‌های ایران در بخش فلات مرکزی مثل تالاب گاوخونی، بختگان، پریشان و هامون‌های سه‌گانه در سیستان و بلوچستان، نه‌تنها با کمبود بارش در 2 دهه گذشته مواجه شدند که سدسازی و توسعه کشاورزی در بالادست سبب محدود‌شدن منابع آبی این تالاب‌ها شد و این اکوسیستم‌ها را با تهدید جدی مواجه کرد. باقرزاده‌کریمی گفت که اثرات این تهدید بر تالاب‌هایی که در محیط‌های کوهستانی واقع شده‌اند، کمتر است چون تالاب‌های کوهستانی نسبت به تالاب‌های واقع‌شده در فلات مرکزی از بارش‌های بیشتری برخوردارند. او مشکل اصلی تالاب‌های ساحلی جنوب کشور را آلودگی به‌ویژه آلودگی نفتی با منشأ دریا اعلام کرد و گفت: در سواحل شمال کشور هم تالاب‌ها با آلودگی‌های  ناشی از زهاب‌های کشاورزی آمیخته به سموم دفع آفات و کودهای شیمیایی و نیز فاضلاب‌های خانگی مواجه هستند. برای نمونه، کمبود آب در تالاب انزلی چشمگیر نیست اما ورود آلاینده‌ها و رسوبات این تالاب را تهدید می‌کند.

راهکارها
مدیر دفتر اکوسیستم‌های تالابی سازمان حفاظت محیط‌زیست می‌گوید: برای ارتقا و بهبود وضعیت موجود تالاب‌ها ضروری است راهکارهایی به اجرا درآید که هم‌اکنون این راهکارها هدف‌گذاری شده و به این سمت و سو گام برداشته می‌شود. او گفت: از زمانی که ما به یک تالاب به چشم باتلاق رها‌شده نگاه کنیم، تا قرار‌گرفتن این تالاب در جایگاهی که کنوانسیون رامسر برای آن تعریف کرده، باید فرایند خاصی طی شود که نیازمند زمانی طولانی است. این زمان البته در کشورهای مختلف، بین 20 تا 60سال متفاوت است و بسته به نگاه و رویکردی است که نسبت به تالاب وجود دارد.
باقرزاده کریمی با اشاره به اینکه راهکارهای بهبود وضعیت تالاب‌ها ذیل 3محور شکل گرفته که محور نخست برطرف‌کردن ضعف قوانین است، گفت:‌ بخشی از وضعیت نا‌مطلوب تالاب‌ها ناشی از ضعف قوانین و مقررات مرتبط با تالاب است؛ به همین دلیل قانون مرتبط با تالاب‌ها در سال96 مجلس شورای اسلامی، آیین‌نامه اجرایی دولت سال94 و آیین‌نامه قانون جدید با هدف ترمیم قوانین و مقررات ناقص به تصویب رسید تا تالاب‌ها در جایگاه حقوقی خود قرار بگیرند. این مشکل بزرگی بود که باید برطرف می‌شد.
نبود نگاه جامع به تالاب‌ها در دستگاه‌های اجرایی از دیگر مواردی است که تالاب‌ها را با تهدید مواجه کرده است. به گفته باقرزاده کریمی، بخشی‌نگری در دستگاه‌های اجرایی سبب شد پروژه‌های عمرانی بدون درنظر گرفتن اثراتی که بر پایین‌دست بر جای می‌گذاشت، اجرایی ‌شود و در نتیجه همین نگاه، دریاچه ارومیه که در بالاترین سطح حفاظت می‌شد، طی 3دهه به‌دلیل توسعه بی‌رویه کشاورزی و سدسازی رو به خشکی رفت زیرا این طرح‌ها با هماهنگی همه دستگاه‌ها اجرا نشد، درصورتی که اگر دستگاه‌های اجرایی برنامه‌های خود را به اشتراک می‌گذاشتند و هماهنگی‌های لازم صورت می‌گرفت، کل حوزه از توسعه پایدار برخوردار می‌شد. برای نمونه دریاچه ارومیه به وضعیت ناگوار امروز مبتلا نمی‌شد. همچنان‌که توسعه ناپایدار و بی‌رویه و ناهمگون باعث وضعیت نامطلوب تالاب گاوخونی شده است. برای رفع این مشکل ساختار‌های فرابخشی فعال شدند.  در این زمینه علاوه بر  شورای‌عالی آب ، کارگروه سازگاری نیز فعال شد و   ستاد ملی تالاب‌ها، کمیته‌های استانی مدیریت تالاب‌ها با مسئولیت استاندار و نیز ستاد احیای دریاچه ارومیه تشکیل شد. همچنین برنامه‌های فرابخشی در دستور کار قرار گرفت و سازوکارهایی برای پوشاندن ضعف‌های گذشته و برای جلوگیری از توسعه ناپایدار و پایان‌دادن به این ناهماهنگی‌ها شکل گرفت.
سومین محور برای برون‌رفت تالاب‌ها از وضعیت موجود، فرهنگسازی و مسئولیت‌پذیری مردم به‌ویژه مسئولیت‌پذیری جوامع بهره‌بردار از تالاب‌هاست. در واقع باید با فرهنگسازی، جوامع بومی بهره‌بردار از تالاب‌ها از نقش و مسئولیت خود برای حفاظت از تالاب‌ها آگاه شوند. وقتی مردم در منافع تالاب شریک می‌شوند، باید مسئولیت خود را در حفاظت و بهره‌برداری از تالاب‌ها بدانند و این بهره‌برداری و حفاظت توأمان باشد. منتها مشکلی که امروز وجود دارد، ناشی از حکمفرمایی اقتصاد دولتی است؛ رویه‌ای که این انتظار را ایجاد کرده که دولت باید تامین‌کننده آب باشد و مسئولیتی هم در این زمینه احساس نمی‌کنند. تغییر این نگاه مردم، زمان و انرژی فراوانی می‌طلبد که نیازمند فرهنگسازی است. باید با فرهنگسازی، کشاورزان به این باور برسند که آب را به‌صورت بهینه مصرف کنند و متوجه باشند که اگر آب به تالاب برسد، خودشان از آن منتفع می‌شوند.
او تأکید می‌کند: سازمان حفاظت محیط‌زیست در 3محور یادشده رو به جلوست اما برای دستیابی به هدف باید تلاش زیادی صورت بگیرد. باقرزاده‌کریمی می‌گوید:   کنوانسیون رامسر شعار سال2109 را  «تالاب‌ها و جوانان» انتخاب کرده چون جوانان گروه‌های آرمانگرا هستند که می‌توانند در این زمینه نقش خوبی داشته باشند. آنها علاوه بر آرمانگرایی، 2 ابزار خوبی دارند؛ از یک‌سو، تحصیل‌کرده هستند و از سوی دیگر در دنیای مجازی نقشی مؤثر دارند. این 2 ابزار می‌تواند در حفاظت از تالاب‌ها مؤثر باشد. کنوانسیون رامسر هم به این نتیجه رسیده است. 
 امروز (13 بهمن / 2 فوریه)  مراسم روز جهانی تالاب‌ها، با شعار «ما در مواجهه با تغییر اقلیم ناتوان نیستیم» در بندر خمیر برگزار می‌شود.



   تالاب‌های در معرض خطر

بنا به آمار منتشر‌شده یک میلیون هکتار از 3میلیون هکتار عرصه‌های تالابی به‌دلیل دریغ حقابه و دخالت‌های غیرمسئولانه در این اکوسیستم‌ها خشک شده و به کانون گردوغبار تبدیل شده‌اند. این در حالی است که کنوانسیون رامسر از نخستین کنوانسیون‌های حفاظت از طبیعت، در سال1349 (1971میلادی) در شهر رامسر شکل گرفت و ایران در شمار 81کشوری بود که در همان آغاز، به این کنوانسیون جهانی ملحق شد. سهم ایران هم از تالاب‌های ثبت‌شده در کنوانسیون رامسر، 35تالاب ذیل 24عنوان با 1.5میلیون هکتار مساحت است؛ تالاب‌هایی که از شاخص‌های جهانی برخوردار و اهمیت بین‌المللی دارند. ‌ بنا بر کنوانسیون رامسر، تمامی کشورهای عضو ملزم به حفاظت از تالاب‌های سرزمین خود هستند، با وجود این، تالاب‌های کشور ما روزگار ناخوشی را تجربه می‌کنند. هم‌اکنون به گفته مسئولان، 6تالاب ایران در وضعیت قرمز قرار دارند، تالاب‌های انزلی، هامون، نیریز و کمجان، شورگل، یادگارلو و درگه‌سنگی جزو این تالاب‌ها هستند؛ البته براساس گزارش‌ها تالاب انزلی در صف خروج از این فهرست است.