بورس درآستانه تحولی تازه

این روزها در بورس صحبت از تغییر است و بخشی از تغییرات به تحول در شیوه معاملات یا خودکارسازی آن بازمی‌گردد. معاملات خودکار که در قالب الگوریتم‌ها انجام می‌شود به‌سرعت در دنیا در حال رشد است و تب آن به ایران هم رسیده است. تحلیلگران بر این باورند که با فراگیر شدن این معاملات در بورس بازار سهام دچار یک تحول بنیادین خواهد شد. حتی مطهره مروج، مدیر فناوری اطلاعات سازمان بورس و اوراق بهادار که روزنامه همشهری گفت‌وگویی را در همین باره با او انجام داده معتقد است با گسترش این معاملات کل زمین بازی در بازار سرمایه ایران تغییر خواهد کرد و حتی نهادهای جدیدی در بازار سرمایه تشکیل خواهند شد که بسیاری از پارامتر‌های بازار را تغییر می‌دهند.


معاملات الگوریتمی چیست؟
در معاملات الگوریتمی بازار سرمایه سفارش‌ها بنابر تصمیم یک ماشین ارسال می‌شود به این معنا که ماشین سفارش‌ها را براساس یک‌سری الگوریتم‌‌ها که از قبل توسط انسان تعریف شده است، ارسال می‌کند. در معاملات الگوریتمی لازم نیست معامله‌گر مدام پشت سیستم قرار بگیرد، بلکه می‌تواند یک‌بار استراتژی معاملات خود را تعریف کند و سفارش‌ها به‌صورت الکترونیک و خودکار ارسال شود. درواقع ماشین براساس شرایط بازار تصمیم می‌گیرد که شخص یک سهم را بخرد یا بفروشد. با استفاده از معاملات الگوریتمی به جای اینکه معامله‌گر به‌صورت فیزیکی حضور داشته باشد بیشتر به کشف قوانین و روابط بازار‌های مالی می‌پردازد. آنها را یک‌بار در قالب الگوریتم‌ها برای ماشین تعریف می‌کند و ماشین به‌صورت خودکار معاملات را با استفاده از این روابط و راهبرد مشخص انجام می‌دهد.

منظور شما از انجام خودکار معاملات چیست؟
معاملات در بازار سرمایه شامل مجموعه‌ای از تصمیم‌هاست به این معنا که در هر لحظه سرمایه‌گذار باید تصمیم بگیرد که معاملاتش را چگونه انجام بدهد، بخرد یا فروشد. این معاملات متاثر از عوامل زیادی ازجمله شرایط اقتصاد داخلی و خارجی است. در معاملات الگوریتمی این تصمیم‌ها می‌تواند توسط ماشین و از طریق الگوریتم یا فلوچارت و شرایطی که برای آن طراحی شده، گرفته شود.

این کار چه کمکی به معامله‌گران می‌کند؟
یکی از مزایای آن این است که یک فرد می‌تواند در ساعت‌های مختلف و مشخص پشت سیستم معاملات قرار نگیرد و شرایط را از طریق این الگوریتم‌های معاملاتی از قبل به‌گونه‌ای تعریف کند که ماشین به‌صورت خودکار خودش معاملات را انجام دهد. ویژگی دیگر معاملات الگوریتمی بهینه‌سازی‌ عملیات بازارگردانی در بازار سهام است؛ به‌طوری که با استفاده از این سیستم می‌توانیم ماشین‌ها را جایگزین افرادی کنیم که این عملیات را انجام می‌دهند. البته این به‌معنای حذف نقش انسان نیست بلکه به‌معنای این است که علمیات بازارگردانی به‌گونه‌ای مدیریت ‌شود که نوسان‌های قیمت سهام و بازارگردانی سهام به‌صورت خودکار مدیریت ‌شود. درواقع با استفاده از این معاملات دیگر لازم نیست بازارگردان به‌طور مداوم بازار را رصد کند و اگر به دلایل مختلفی پشت سیستم معاملات نباشد ناگهان قیمت سهام با نوسان عجیبی مواجه شود، بلکه بازارگردان از طریق تعریف استراتژی معاملاتی این امکان را به ماشین می‌دهد که خودش به‌صورت خودکار عملیات بازارگردانی را انجام دهد و از نوسان‌های ناگهانی و عجیب سهام جلوگیری کند. از سوی دیگر این معاملات هیجان را در بازار سهام کم می‌کند به این معنا که ممکن است شایعه‌ای در بازار وجود داشته باشد یا اتفاقی در جامعه افتاده باشد که به نگرانی سهامدار یا معامله‌گر منجر شود؛ در چنین شرایطی احتمال بروز رفتار هیجانی در معامله‌گران و سرمایه‌گذاران افزایش می‌یابد که ممکن است در روند معاملات فرد خدشه وارد کند؛ یعنی به‌صورت هیجانی اوراق بهاداری را بخرد یا بفروشد اما در معاملات الگوریتمی جلوی این هیجان‌ها گرفته می‌شود چون ماشین‌ها با رصد بازار شرایط را برای خرید و فروش سهام ارزیابی می‌کنند و جلوی تغییر استراتژی معاملاتی و هیجان‌ها را می‌گیرند.

آیا سرمایه‌گذاران خرد هم می‌توانند از این معاملات استفاده کنند؟
خدمات مربوط به معاملات الگوریتمی توسط کارگزاران به سرمایه‌گذاران خرد ارائه می‌شود به این معنا که وقتی کارگزار تشخیص داد معامله‌گر دانش فنی و مالی مورد نیاز برای انجام این معاملات را دارد Api یا واسط کاربری در اختیار معامله‌گر قرار می‌دهد و آن وقت سرمایه‌گذار می‌تواند از این خدمات استفاده کند. Api یک واسط کاربری برای ارسال خودکار سفارش‌های معاملاتی است.

فرض کنید سبد سهام یک سرمایه‌گذار متشکل از 5شرکت است که براساس یک تحلیل و ارزیابی که در گذشته انجام داده آنها را خریداری کرده و برنامه دارد در یک زمانبندی مشخص روی قیمت مشخص این سهام را بفروشد. در این بخش معاملات الگوریتمی چه کمکی می‌تواند به یک سرمایه‌گذاری بکند؟
 تصمیم‌گیری درباره اینکه چه زمانی فرصت مناسب خرید و فروش یک سهام یا اوراق بهادار است و چه سیگنال‌هایی در بازار وجود دارد به یک‌سری تحلیل و پردازش نیاز دارد؛ برای همین معامله‌گر باید در ابتدا با استفاده از این تحلیل‌ها الگوریتم‌هایی را با استفاده از روابط و قانون‌هایی که در بازار‌های مالی وجود دارد برای ماشین تعریف کند که ماشین بتواند به‌صورت خودکار کار معاملات را انجام دهد؛ یعنی اینکه معامله‌گران باید از پردازش و تحلیل شرایط موجود در بازار یک‌سری قاعده استخراج کرده و آنها را تبدیل به استراتژی معاملاتی کنند.

اما تحلیلگری یک رفتار ایستا نیست و عمدتا پویا و داینامیک است. معاملات الگوریتمی آیا می‌تواند پویا باشد؟
الگوریتم‌ها هم می‌توانند در یک فرایند یاد‌گیری هوشمند باشند و این کاملا متناسب با دانش فنی نویسنده آن الگوریتم است که چگونه شرایطی را ایجاد کند که فرایند یادگیری توسط ماشین انجام شود؛ به همین دلیل افرادی که الگوریتم‌ها را می‌نویسند به‌طور مداوم در حال رصد داده‌های تاریخی هستند تا از این طریق به کشف روابط گذشته برای نتیجه‌گیری در آینده بپردازند. درواقع امکان یادگیری در سیستم وجود دارد و می‌تواند هر چه جلوتر می‌رود پخته‌تر شود و از طریق یادگیری خودش را به‌روز کند.

آیا می‌توان گفت که نقش انسان در این سیستم حذف خواهد شد؟
فعلا نمی‌توانیم بگوییم که نقش انسان حذف می‌شود. درواقع دخالت انسان برای ارسال سفارش حذف می‌شود اما در تعریف راهبرد‌ها و فرایند‌های معاملات همچنان نقش انسان برجسته است. در مرحله کنونی دخالت انسان برای ارسال سفارش حذف می‌شود ولی تحلیل و مغز افزار پشت تعریف الگوریتم کماکان وجود دارد.

آیا سامانه کنونی بورس، این توانایی را دارد که از معاملات الگوریتمی پشتیبانی کند؟
بله، از سال 1395 معاملات الگوریتمی به‌صورت جسته و گریخته در بازار سرمایه در حال انجام است اما هنوز انجام این معاملات به‌صورت عام و با تعداد سفارش‌های خیلی زیاد انجام نشده است. کارهایی که به‌تازگی برای توسعه معاملات الگوریتمی انجام شده به همین منظور است. درواقع ما در تلاشیم تا امکان انجام معاملات الگوریتمی با بسامد بسیار بالا یعنی با تعداد سفارش‌های معاملاتی خریدو فروش خیلی بالا را توسعه دهیم. هم‌اکنون فاصله زمانی ارسال 2سفارش را به هسته معاملات یک ثانیه درنظر گرفته‌ایم اما این عدد در دنیا نیم‌ثانیه است و برای معاملات پر بسامد و با حجم بالا کمتر از نیم ثانیه است. هم‌اکنون این امکان برای سامانه معاملات فراهم نیست اما مقدمات کار فراهم شده و در آینده این توانایی ایجاد می‌شود.

ایجاد این ظرفیت‌ها چه تغییری در بازار ایجاد می‌کند؟
طبیعتا به محض اینکه تقاضا برای انجام چنین معاملاتی افزایش یابد کل معماری سامانه معاملات باید تغییر کند؛ زیرا کل زمین بازی تغییر خواهد کرد و نهادهای جدیدی در بازار سرمایه تشکیل خواهند شد که بسیاری از پارامتر‌های بازار را تغییر می‌دهند.

به‌دلیل مقررات فعلی، صف‌های خرید و فروش که در بورس تشکیل می‌شود بسیار بالاتر از نرم جهانی است. درواقع تعداد تراکنش‌های معاملاتی ایران برای ارسال سفارش‌های خریدوفروش سهام در دنیا بی‌سابقه است و این موضوع برای هسته معاملات هم مشکلات زیادی ایجاد کرده است. آیا با افزایش بیشتر حجم معاملات تحت‌تأثیر معاملات الگوریتمی مشکلی برای سامانه معاملات ایجاد نمی‌شود؟
در شرایط فعلی با توجه به ظرفیت‌های موجود فقط بخشی از معاملات به معاملات الگوریتمی اختصاص می‌یابد ولی طبیعتا ما در کوتاه‌مدت باید به فکر جایگزینی سامانه معاملات باشیم. درواقع اگر اقبال عمومی به معاملات الگوریتمی زیاد باشد یعنی بازارگردانی و معاملات خودکار از طریق معاملات الگوریتمی افزایش یابد، مشابه همه بازارهای مالی دنیا سامانه معاملات بورس هم باید عوض شود.

یعنی سامانه فعلی باید تغییر کند و سامانه جدید خریداری شود؟
در حال طراحی و تولید یک سامانه معاملات بومی در داخل ایران هستیم اما گزینه‌هایی مانند خرید سامانه از خارج یا انتقال تکنولوژی هم مدنظر است.

آیا این سامانه بومی که در داخل ایران تولید می‌شود، قادر به انجام معاملات الگوریتمی هست؟

طبیعا انتظار زیادی است که از همان ابتدا این سامانه همه انتظارات را برآورده کند اما در تلاشیم این سامانه را در شرایطی قرار بدهیم که به انجام معاملات الگوریتمی هم قادر باشد. کار تولید این سامانه هم‌اکنون با مشارکت دانشگاه‌ها در حال انجام است و تخمین می‌زنیم تا 4سال آینده این سامانه آماده بهره‌برداری شود. در شرایط کنونی بعد از انتظار فراخوان و حضور تعداد زیادی از شرکت‌ها درنهایت 5 شرکت انتخاب شده‌اند و برنامه ما این است که کار تولید این سامانه از طریق هم‌افزایی و تشکیل یک کنسرسیوم توسط همه این شرکت‌ها انجام شود.