یادداشت
لزوم کاهش برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی
زهرا نژادبهرام؛ عضو هیأت‌رئیسه شورای اسلامی شهر تهران
شهرها به‌عنوان سکونتگاه‌های اصلی در کشور، بسیاری از زیرساخت‌های حساس و با ارزش را در مقیاس محلی، منطقه‌ای، ملی و حتی بین‌المللی دارا هستند. این مناطق به‌دلیل قرارگیری ابنیه و مستحدثات با اهمیت و نیز زیرساخت‌های مورد نیاز صنایع نظیر برق، مخابرات، آب و... می‌بایست از ایمنی بالایی در همه سطوح برخوردار باشند.
هم‌اکنون، خطر فرونشست زمین، به‌دلیل برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، مناطق مختلف کشور را تهدید می‌کند؛ از این‌رو مدیران و برنامه‌ریزان باید به‌دنبال راه‌حلی در جهت حل این مشکل باشند. با توجه به اهمیت بالا و راهبردی مناطق شهری و نیز حجم بسیار بالای سرمایه‌گذاری در این مناطق، ایجاد ایمنی کامل از لحاظ کلیه عوامل طبیعی و انسانی لازم و ضروری است. اهمیت بالای این موضوع، لزوم توجه به همه عوامل، خصوصا پدیده‌های طبیعی مخرب و پنهان را دوچندان می‌کند، زیرا وقوع آنها خسارتی سنگین و حتی تخریب بخش وسیعی از شهرها را به همراه خواهد داشت.
بررسی سوابق و حوادث مرتبط با رویدادهای طبیعی نظیر فرونشست زمین و زمین‌لغزش، نشان می‌دهد که اینگونه پدیده‌ها خسارت‌های جانی و مالی بسیاری به بشر و محیط‌زیست تحمیل می‌کند. ازجمله خسارت‌های مالی وارده می‌توان به تخریب جاده‌ها و خطوط حمل‌ونقل، شبکه انتقال نیرو و شبکه‌های انتقال آب، نفت و گاز و مناطق صنعتی/ مسکونی اشاره کرد. در واقع، تحقیقات نشان می‌دهد به‌طور متوسط سالانه 36 میلیارد دلار خسارت مالی بر اثر رخداد این پدیده‌ها به کشورهای جهان وارد می‌شود. یکی از پدیده‌هایی که از گذشته تاکنون خسارت‌های مالی و جانی بسیاری در ایران و سایر نقاط جهان به‌بار آورده و زیرساخت‌های حیاتی را به‌شدت تهدید می‌کند، پدیده فرونشست زمین است. این پدیده تهدیدی بسیار جدی و حیاتی برای بشر و زیربناهای شهری به‌شمار می‌آید، اما متأسفانه تاکنون مطالعات تحقیقاتی کاربردی کمی در جهت شناخت مناطق در معرض رخداد پدیده فرونشست در ایران و جهان پیاده‌سازی شده است.
از این‌رو کسب آگاهی از تعریف کارشناسانه، عوامل مختلف انسانی و طبیعی مؤثر در رخداد و بررسی فرونشست‌های موجود در ایران و عوامل ایجادی آنها در زمینه بازبینی، جلوگیری از رخداد این پدیده و کاهش خسارتها به منظور برنامه‌ریزی و سیاستگذاری نهادهای مربوطه امری ضروری است.
طبق تعریف «انستیتو جهانی زمین‌شناسی» پدیده فرونشست شامل فروریزش یا نشست رو به پایین زمین است که در مقیاس بزرگ ایجاد می‌شود و عموما دارای بردار جابه‌جایی افقی اندک است. عموماً این پدیده از لحاظ شدت، وسعت و میزان مناطق درگیر، بزرگ‌مقیاس است و بر اثر پدیده‌های طبیعی زمین‌شناختی نظیر انحلال، آبشدگی یخ‌ها و حرکات آرام پوسته و خروج گدازه از پوسته زمین یا فعالیت‌های انسانی نظیر معدنکاوی، برداشت از آب‌های زیرزمینی یا نفت در حد غیراستاندارد و غیرقابل کنترل ایجاد می‌شود. لذا توجه و بررسی خصوصیات زمین‌شناسی مناطق صنعتی که زیرساخت‌ها و کاربری‌های صنعتی در آنجا قرار گرفته، بسیار مهم است و می‌تواند در زمینه بازبینی و کاهش وسعت مناطق موردنظر نقش مهمی را ایفا کند.
به‌دلیل رخداد پدیده خشکسالی طی چند سال اخیر در بیشتر مناطق کشور و کاهش ریزش‌های جوی در طول سال، بیشتر استان‌های کشور با مشکل کم‌آبی روبه‌رو و این موضوع سبب برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی و حفر چاه‌های عمیق متعدد شده است. این عملکرد در بازه زمانی طولانی‌‌مدت موجب آسیب‌رساندن به ساختار زمین‌شناسی و لایه‌های مختلف زمین شده که پدیده فرونشست با عمق و وسعت گوناگون یکی از نتایج بسیار مخرب و تهدید‌کننده است.
از جمله نقاط مختلفی که در کشور با پدیده فرونشست مواجه شده و شدت آن طی سالیان آینده بیشتر خواهد شد، استان تهران و کلانشهر تهران است که به‌دلیل موقعیت جغرافیایی، قرارگرفتن در اقلیم نیمه‌خشک و حفر چاه‌های متعدد و برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی در بخش‌های مختلف، در معرض شدید پدیده فرونشست قرار دارد. این برداشت‌های بی‌رویه به‌دلیل تأمین نیاز صنایع استان که از لحاظ مکانی در موقعیت‌های مناسبی قرار ندارند و همچنین تأمین نیاز بخش‌های کشاورزی و شهری صورت گرفته و امکان ایجاد فرونشست‌های شدید را در بخش‌های مختلف به‌وجود می‌آورد. دشت معین‌آباد ورامین در استان تهران که دارای شکاف زمین به طول 4/2کیلومتر بوده و حتی تا امروز شکاف‌هایی به موازات آن در حال شکل‌گیری است و روند گسترش آن کلیه شبکه‌های زیرساختی را تهدید می‌کند، گزارش آن تحت عنوان «بررسی مکانیسم و علل تشکیل شکاف‌های زمین در منطقه معین‌آباد ورامین» تهیه شده است. دشت نظرآباد در استان تهران که برخی از آثار فرونشست به‌صورت بالا آمدن لوله چاه‌ها از سطح زمین و ماسه‌دهی چاه‌ها مشاهده شده است، گزارش مقدماتی آن تحت عنوان «بررسی علت ماسه‌دهی و شکست لوله جداره چاه‌های آب در محدوده شهرستان نظرآباد» آماده شده است. در جنوب باختر تهران بزرگ، اندازه‌گیری‌های سازمان نقشه‌برداری کشور، نشستی به میزان 5/1 متر را در 9 سال گذشته در منطقه‌های 18و 19شهرداری نشان می‌دهد.
خسارتها:
1- خرابی‌های جزئی در شهرها و نیز شبکه زیرساخت‌ها درصورت رخداد این پدیده در مقیاس کوچک.
2- امکان آسیب 100درصدی به تجهیزات و خطوط آب، برق، گاز و تلفن و نیز واحدهای صنعتی-تولیدی درصورت رخداد این پدیده در مقیاس بزرگ.
3- اختلال شدید در تأسیسات شهر درصورت آسیب 100درصدی به تجهیزات.
شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران طی سال‌های اخیر مصوبات متعددی درخصوص این مبحث داشته که ازجمله آن می‌توان به مصوبه جلسه مورخ 31/1/1394 در رابطه با فرونشست اراضی شهر تهران اشاره کرد: «با توجه به حساسیت موضوع فرونشست اراضی و اثرات آن بر پهنه‌های سکونت، زیرساخت‌ها و شریان‌های حیاتی، نتیجه گزارش ارائه شده به مرکز تحقیقات وزارت راه و شهرسازی ارجاع شود تا ظرف مدت 6 ماه با انجام مطالعات با همکاری وزارت نیرو، سازمان‌های نقشه‌برداری و زمین‌شناسی و هماهنگی با سازمان‌های ذی‌مدخل در توسعه شریان‌های حیاتی (نظیر شرکت ملی گاز و شرکت پخش و پالایش) و مؤثر در توسعه زیرساخت‌ها (نظیر راه‌آهن و سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای)، اثرات این امر روی شبکه‌های حیاتی، ریلی، جاده‌ای و سکونتگاه‌ها را بررسی کرده و چارچوب و الزامات لازم‌الاجرا به شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران گزارش و نتیجه آن به مراجع ملی و هیأت محترم وزیران گزارش شود.»
در همینه زمینه :
