توسعه فضاهای زیرسطحی در حرم حضرت معصومهس

فاطمه امامی|  قم - خبرنگار: 


 حرم حضرت معصومه(س) با مساحت 7 هکتاری در قلب شهر قم واقع شده است که محور توسعه مادی و معنوی شهر و بهانه‌ای برای سفرها و گذرها از قم به شمار می‌رود. در منابع تاریخی گفته شده پس از وفات حضرت معصومه(س) در قم، ایشان در باغی بیرون شهر به خاک سپرده شدند و سایبانی از بوریا بر مزار ایشان قرار دادند که تا قرن سوم هجری هم وجود داشت. 

پس از آن بقعه‌ای ساده در این مکان ساخته شد. همان‌گونه که تاریخ می‌گوید نخستین کاشی‌کاری مرقد مطهر حضرت معصومه(س) در قرن هشتم هجری نقش گرفت. در قرن پنجم هم یکی از امیران سلجوقی بنایی شامل بقعه و گلدسته و ایوان در این مکان ساخت. این بنا تا دوران صفویه دوام آورد و در آن روزگار حرم مطهر با کاشی‌کاری‌های نفیس و گنبد و گلدسته‌ای مرتفع‌تر از قبل، شکوه تازه‌ای یافت. دوران قاجار هم برای حرم مطهر حضرت معصومه(س) دوران ساخت و سازهای عظیم بود. طلاکاری‌ها و به کار بردن سنگ مرمر و ساخت ضریح جدید از جمله این اقدامات بود. 

اگر نگاهی به فضاهای شکل‌گرفته در حرم مطهر در گذشته بیندازیم، متوجه می‌شویم صحن عتیق مربوط به روزگار صفویه و شاه‌بیگم صفوی و صحن اتابکی مربوط به روزگار قاجار و صدر اعظم ناصرالدین‌شاه است. 
3 رواق ساخته صفویان و 2 رواق ساخته قاجاریان از جمله یادگاران گذشته حرم مطهر حضرت معصومه(س) است. 

در دوران حاضر، اجرای طرح‌های توسعه حرم مطهر از سال 71 آغاز شد. فاز نخست آن‌ که شامل شبستان امام خمینی(ره) و صحن صاحب‌الزمان(عج) بود اوایل سال ۸۴ افتتاح شد. در ادامه آن نیز صحن جوادالائمه(ع) و صحن فاطمی است که از سال ۸۶ شروع شده و تاکنون ادامه دارد. 


توسعه حرم مطهر تا 17 هکتار

در این میان موضوع مهم پیش‌بینی 36 میلیون زائر برای حرم مطهر حضرت معصومه(س) در افق 1420 است که بر این اساس توسعه حرم مطهر تا 17 هکتار دیده شده است. 

مجموع طرح توسعه میدان آستانه در ضلع شمالی و بافت تجاری آن و نیز ساماندهی بازارچه شیخان حدود ۳ هکتار را شامل می‌شود. در طرح توسعه ضلع شرقی حد فاصل صحن فاطمی تا بلوار عماریاسر پارکینگ ضلع شرقی برای خدمات پشتیبانی زائر نیز جانمایی می‌شود که مساحتی حدود ۵ هکتار را در برمی‌گیرد. همچنین در طرح توسعه حرم مطهر 6 هکتار برای اضافه شدن به ضلع جنوبی تا چهارراه شهدا دیده شده است. 

نگاهی به فضاهایی که در شرایط کنونی در اختیار زائران و کاربری‌های متناسب با آن قرار داده شده می‌تواند نسبت به آینده توسعه حرم مطهر حضرت معصومه(س) به عنوان میراثی گرانبها، اطلاعاتی را در اختیار ما قرار دهد. 


توسعه فضاهای زیرسطحی

«حسین سروش»، کارشناس معماری و شهرسازی، کسی است که سال‌ها با طرح‌های عمرانی حرم مطهر آشنایی داشته است. وی می‌گوید: مسئولان آستانه حضرت معصومه(س) در حال حاضر تمایل زیادی به توسعه فضاهای زیرسطحی دارند که البته این کار ظرافت‌هایی دارد که باید به جای خود دیده شود. 

در حال حاضر فضای زیر سطح شبستان امام خمینی(ره) به مساحت 8 هزار متر مربع وجود دارد که برای برنامه‌های هنری و آموزشی استفاده گاه و بیگاه دارد. زیر سطح صحن فاطمی هم فضایی برای زائران در حال ساخت است که 10 هزار متر مربع مساحت خواهد داشت و به عنوان سرریز جمعیت روزهای اوج شلوغی حرم مطهر قابل استفاده است. 

در سال‌های اخیر با وجود استاندارد نبودن این کار از نظر ضوابط میراثی، زیر صحن عتیق هم به مساحت 900 متر‌ مربع خالی شده که استفاده خاصی از آن صورت نمی‌گیرد. با این حال گویا در ماه‌های اخیر آستانه حضرت معصومه(س) به فکر خالی کردن زیر صحن اتابکی افتاده که البته پروژه‌ای گران‌قیمت و چالش‌برانگیز از نظر ظرافت‌های عمرانی است. 


مشکلات توسعه زیرسطحی

سروش با اشاره به این‌که فضاهای زیر سطح حرم مطهر در روزهای عادی چندان مورد استفاده زائران قرار نمی‌گیرد، اظهار می‌کند: دسترسی این فضاها به سطح راحت نیست و در مواقع بحران هم خروج سریع از آن ممکن نخواهد بود. 
وی تأکید می‌کند: از طرفی تمایل زائر به این است که در فضایی حرکت کند که گنبد و گلدسته دیده شود. مثل صحن امام رضا(ع). صحن عتیق هم به دلیل دیدی که به گنبد و ایوان طلا دارد و سقاخانه بیشترین تمایل مردم نسبت به آن در همکف 
وجود دارد. 

این کارشناس معماری و شهرسازی با بیان این‌که فضاهای زیرسطحی در مواقع اضطرار برای زائر کاربرد خواهد داشت، بیان می‌کند: برای بهبود کیفیت خدمات به زائران به نظر می‌رسد آستانه مقدسه باید بیشتر به غنی‌سازی فضاهای صفر یا همکف بپردازد. از طرفی صحن جامع فاطمی صحن بسیار بزرگی است که می‌تواند قسمتی از نیازها را برطرف کند. 


ضرورت آینده‌نگری برای توسعه حرم

به گفته کارشناس معماری و شهرسازی ضلع جنوبی یکی از مناسب‌ترین فضاهایی است که می‌تواند به حرم مطهر ملحق شود و صحن‌ها و شبستان‌های جدید ایجاد کند. این طرح تا پشت مدرسه حجتیه امتداد دارد و می‌تواند به خدماتی که وابسته به امر زیارت است اختصاص پیدا کند. مانند موزه کتابخانه نمایشگاه‌های فصلی یا شبستان‌های فصلی... 

«حسین سروش» می‌گوید: فضاهای شناوری که چندمنظوره است هم به عنوان یک فرصت تلقی می‌شود مانند میدان آستانه که در مواقع ضرورت به عنوان فضای کمکی برای حرم در نظر گرفته می‌شود. صحن جوادالائمه(ع) که 30 هزار متر‌ مربع مساحت دارد، می‌تواند به عنوان یک فضای بسیار مناسب برای روزهای شلوغ در اختیار حرم مطهر باشد. وی با تأکید بر این‌که آینده‌نگری برای توسعه حرم مطهر ضروری است، اظهار می‌کند: تمایل به امر زیارت و گرایش به قم در آینده زیادتر خواهد شد و پیش‌بینی برای آینده بد نیست به شرطی که فضاها به صورت معقول توسعه پیدا کنند.