چشم تُمگران به جازموریان

فاطمه عسگری‌نیا/خبرنگار

 تُمگران‏ روستایی در 35 کیلومتری قلعه‌گنج است؛ جایی که زندگی‌ مردمش روزگاری با ساز جازموریان کوک بود و حالا همان مردم مرثیه‌خوان این تالاب بزرگ و خشکیده شده‌اند. از روزی که سایه سنگین بی‌آبی بر جان جازموریان افتاد، زندگی مردم همسایه‌نشین تلخ‌ و تلخ‌تر شد. کشاورزی جای خود را به بیابان‌نشینی داد و رطوبت و دلنشینی هوای منطقه جایش را به ریزگردها. بیکاری و فقر آن‌قدر به مردم منطقه فشار آورد که مهاجرت را به ماندن در روستا ترجیح می‌دهند. 

نفس‌های به شماره افتاده 
مهدی میرزایی یکی از جوانان روستای تُمگران است که این روزها می‌کوشد با سلاح دوربینش پرده از درد مردم منطقه بردارد. او به همشهری می‌گوید: در سال‌های نه‌چندان دور همه رزق مردم روستا در دست جازموریان بود. از تامین آب برای کشاورزی گرفته تا تامین علوفه دام‌ها و کسب درآمد از ماهیگیری در آن. اما این روزها نفس‌های از شماره افتاده جازموریان نفس مردم منطقه را هم گرفته است. روزی مردم روستا فقط با چیدن علف‌های هرز رشد کرده در جازموریان زندگی خوبی داشتند، اما امروز در حسرت آن ایام مانده‌اند. میرزایی با اشاره به غربت جازموریان و اهالی همسایه آن می‌گوید: کسی صدای جازمور و اهالی‌اش را نمی‌شنود. کسی نمی‌داند امروز در سایه خشک‌شدن این تالاب ارزشمند‏، مردم منطقه و فرهنگ غنی آن‌ها هم در حال نابودی هستند. 

جت‌ها بیکار شدند
حرف‌های مهدی را حاج‌حسین میرزایی ادامه می‌دهد. پیرمرد سیاه‌چرده کویرنشینی که خود را «جت» معرفی می‌کند و می‌گوید: کار ما جت‌ها در گذشته حمل‌و‌نقل اهالی روستا با شتر از این سوی جازمور به آن سوی تالاب بود، اما این روزها با خشک شدن جازمور و تردد موتورسیکلت‌‌ها از میانه دل تالاب دیگر به جت نیاز نیست. 
همین‌طور که دست‌های آفتاب‌سوخته‌اش را روی هم می‌گذارد و نگاه نگرانش را به جازموریان می‌دوزد، ادامه می‌دهد:‌ اگر جازموریان زنده می‌شد، تُمگران هم جان دوباره می‌گرفت. 

نخلستان‌های خشکیده
حاج‌رسول یکی دیگر از پیرمردهای ریش‌سفید روستا می‌گوید: این منطقه به دلیل شرایط آب‌و‌هوایی و وجود تالاب جازموریان یکی از مراکز اصلی تولید خرما بود. کوزه‌های بزرگ کشف شده در گوشه و کنار روستا که حاوی هسته‌های پوسیده خرماست، همه گویای سابقه تولید خرما در این روستاست. حالا بیایید روزگار نخلستان‌های اینجا را ببینید که دیگر چیزی به نام نخلستان نداریم.  

 صنایع‌دستی مغفول‌مانده 
مردم تُمگران گذشته از کشاورزی در فرهنگ و هنر هم دستی بر آتش دارند. روستایی که همه اهالی‌اش باسواد و اهل شعر و شاعری‌اند. زنان روستا هم در صنایع‌دستی ید طولایی دارند، اما چه فایده که همه این داشته‌ها نادیده گرفته شده است. این حرف‌ها را زیبا شمس‌الدینی می‌زند؛ بانوی جوانی که به زنان و دختران منطقه سوزن‌دوزی آموزش می‌دهد و می‌گوید: زنان روستا روزگاری زیباترین گلیم‌ها را می‌بافتند، اما امروز این گلیم‌ها در کمتر خانه و کپری بافته می‌شود، زیرا بیشتر اهالی روستا مهاجرت کرده‌اند و غیربومی‌ها هم با این هنر اصیل آشنا نیستند. 
در عوض دلالانی که ارزش این کهنه گلیم‌ها را خوب می‌دانند از فقر و محرومیت اهالی سوءاستفاده می‌کنند و با معاوضه این گلیم‌های دست‌بافت به بهایی ناچیز با اقلام خوراکی فرهنگ و هنر این منطقه را به غارت می‌برند. او تصریح می‌کند: با توجه به فقر خانواده‌های روستایی کار آموزش سوزن‌دوزی‌های پیشرفته و فروش آن‌ها در شبکه‌های مجازی را انجام می‌دهم. با وجود پیگیری‌های مکرر از اداره میراث فرهنگی و صنایع‌دستی تاکنون اقدامی برای حمایت از این هنرمندان صورت نگرفته است. 
او که همراه با همسرش به عنوان فعال اجتماعی در منطقه قلعه‌گنج و روستای تُمگران مشغول به کار و فعالیتند، اظهار می‌کند: جوانان تحصیل‌کرده منطقه برای حراست و حفاظت از فرهنگ بومی منطقه تلاش می‌کنند، اما همه این کارها بدون حمایت بخش دولتی به جایی نخواهد رسید. 

روستایی با ظرفیت‌های گردشگری متعدد
محمد قاسمی از فعالان زیست‌محیطی منطقه هم با تاکید بر ضرورت احیای جازموریان می‌گوید:‌ خشک شدن جازموریان اکوسیستم منطقه را به کلی تغییر داده است. نبود توان کشاورزی و دامداری میان مردم منطقه به دلیل فقر و محرومیت موجب شده است بومی‌های منطقه رفتن را به ماندن ترجیح دهند. این در حالی است که روستای تُمگران یک روستای تاریخی و باستانی است که می‌تواند منطقه ویژه گردشگری باشد، اما نه ظرفیت‌های طبیعی این منطقه دیده می‌شود نه ظرفیت‌های گردشگری، تاریخی و صنایع‌دستی آن. 
او با انتقاد از ساخت سدهای بالادستی جازموریان می‌گوید:‌ بهانه‌های مسئولان درباره خشکسالی و تاثیر آن بر خشک شدن جازموریان بهانه قابل قبولی نیست، زیرا اگر به جای سدسازی و نابودی ظرفیت‌های طبیعی کسی به فکر تالاب‌های ارزشمند ایران بود، امروز ما گرفتار این مشکلات نبودیم. 
او ادامه می‌دهد: قصه تلخ خشک شدن جازموریان، قصه یک تالاب نیست. قصه مردم سرزمینی است که دیگر بعد از مرگ جازموریان نمی‌توانند روی خوش زندگی را ببینند و از گرفتن حقابه قانونی خود محرومند.


 غارت تاریخ در تُمگران
قدمت روستای تاریخی تُمگران به 5 هزار سال پیش از میلاد برمی‌گردد. مردم این منطقه اولین مردمانی بودند که اسب را رام کردند. جمعیت این روستا پیش از این بیش از 800 نفر بود که با مهاجرت زیاد مردم امروز به کمتر از 600 نفر رسیده است. تپه‌های تاریخی این روستا که به صورت رمل است، تا شهر سوخته ادامه دارد و تا به حال آثار تاریخی و باستانی زیادی از این تپه‌ها به غارت رفته است.


 برنامه‌های ویژه برای جازموریان 

 معاون محیط ‌زیست دریایی کشور از برنامه‌های ویژه این سازمان برای احیای جازموریان خبر می‌دهد و به همشهری می‌گوید: احیای تالاب جازموریان از اولویت‌های کاری این سازمان است، اما مطمئنا این برنامه بدون بهره‌مندی از مشارکت مردمی راه به جایی نخواهد بود. پروین فرشچی می‌افزاید: ماه گذشته بازدیدی از منطقه صورت گرفت و قرار شد دراین‌باره برنامه‌ریزی‌ شود. 

   جازموریان از گذشته تا امروز 

تالاب جازموریان به عنوان مهم‌ترین حوضه آبریز کرمان در گذشته وسعتی برابر ۶۹ هزار و ۶۰۰ کیلومتر مربع داشته است. در دهه‌های گذشته میزان بارندگی سالانه در بلندی‌های بالادست جازموریان سالانه تا ۴۰۰ میلی‌متر بود، اما امروز به حدود ۲۰ میلی‌متر رسیده است. در یک دهه اخیر منشأ ۲۵ درصد از گردوغبار کشور، توفان‌های جازموریان و شرق استان کرمان بوده است.