شکست طرح کوچ

ستاره حجتی/خبرنگار

اگرچه این روزها عنوان کوچ روستانشین‌ها به شهر کاملا شناخته شده است، گاهی کار از کوچ یک نفر و 100 نفر هم می‌گذرد و برخی مخاطره‌ها یا کاستی‌ها مجموعه یک روستا را به کوچ وامی‌دارد؛ کوچی که معمولا روندی سازمان‌یافته دارد؛ سازمان‌یافتگی‌ای که به گفته صابر معصومی، کارشناس بین‌المللی توسعه جوامع محلی و روستاها، با غفلت‌های فراوان، بیشتر طرح‌ها را با شکست روبه‌رو می‌کند. معصومی در گفت‌وگو با همشهری زوایای جدیدی از طرح کوچ روستاها را نشانمان می‌دهد.

دلایل تدوین طرح‌های کوچ یا جابه‌جایی روستاها به شکل عمومی چیست؟
دلایل متعددی وجود دارد. بخشی از آنها را باید در دسته مخاطره‌های طبیعی طبقه‌بندی کرد و بخشی از آنها را هم به تعارض‌ها و خطرهای غیرطبیعی نسبت داد: بلاهای طبیعی مانند زلزله، رانش‌های مکرر، سیل‌، آتش‌سوزی بزرگ جنگلی که در مجاورت روستاها در بازه زمانی خاص تکرار شود و همچنین حوادث غیرطبیعی مانند خشکسالی، به پایان رسیدن منابع آبی.
شما پیش‌تر در چند یادداشت عنوان کردید طرح‌های کوچ معمولا در سراسر کشور شکست خورده‌اند. چرا چنین اعتقادی دارید؟
این اعتقاد نیست، بلکه فکر می‌کنم باید به عنوان حقیقت پذیرفته شود. بیایید نگاهی به دامنه‌های شمالی البرز بیندازیم. سهم روستاها در این استان از مخاطراتی مانند سیل و رانش بسیار زیاد است. هر یک از استان‌های شمالی طی 20 سال گذشته حداقل 10 روستا را به عنوان روستای طرح کوچ مطرح کردند.  حالا شب‌ها چراغ خانه‌ها در هر دو روستا روشن است؛ حتی روستایی که با خطر سیل روبه‌رو بود. چند حالت وجود دارد. به عنوان مثال، روستاییانی که در خاطره و حافظه تاریخی و دانش بومی‌شان مفهومی به نام سیل وجود نداشت. خرد جمعی این گروه می‌گوید وظیفه دولت رفع و رجوع است. ما چرا از خانه‌مان دربه‌در شویم؟ گروهی از مردم بعد از مدتی بی‌هیچ شغل و درآمدی ناچار به مهاجرت به شهرهای بزرگ‌تر شدند و حالا ساکن دو جا هستند و گروه سومی از مردم که به دلیل وابستگی روحی و اجتماعی به زندگی گذشته همچنان به محل قبلی رفت‌وآمد می‌کنند.
شما بیش از یک دهه به شکل متمرکز روی روستاها کار کرده‌اید. سفرهای زیادی داشتید و جامعه آماری مناسبی را ارزیابی کرده‌اید. اما آیا به راه‌حلی هم رسیده‌اید؟
ببینید، باید بپذیریم طرح کوچ یک طرح عمرانی نیست، بلکه یک طرح اجتماعی است. این کافی نیست که برای کوچ یک روستا به مطالعات فنی اکتفا کنید. پیش از هر چیزی باید مطالعات جامعه‌شناسانه روی روستای هدف انجام شود. تصمیم‌گیران باید نگاه دقیقی به پدیدارشناسی روستا و رفتارشناسی روستاییان داشته باشند. این‌که شب‌ها در روستای مبدا و مقصد کوچ چراغ خانه‌ها روشن باشد به معنای شکست طرح‌های کوچ است. یعنی خطر هنوز وجود دارد.