زندگی و مصرف به سبک ایرانی

ایرانیان چطور زندگی می‌کنند؟ چقدر کتاب می‌خوانند؟ سرانه ورزش‌کردن یا گوش دادن آنها به موسیقی چقدر است و چقدر تلویزیون تماشا می‌کنند یا مثلا روزانه چقدر شیر یا نوشابه می‌نوشند؟ اینها سؤالاتی است که پاسخ نسبتا درست آنها می‌تواند چراغ راه برنامه‌ریزی‌های فرهنگی و سیاستگذاری‌های اقتصادی باشد.
 به گزارش همشهری، اینکه وقت و پول جامعه ایرانی در کجا و چطور صرف می‌شود سؤالی است که مرکز آمار ایران در طرح آمارگیری از فرهنگ رفتاری خانوارهای ایرانی به‌دنبال یافتن پاسخی برای آن بوده و اتفاقا نتایج قابل‌تأملی نیز به‌دست آورده است. مثلا براساس نتایج این طرح که در طول سال1396 و در نقاط شهری و روستایی برای افراد 15ساله و بیشتر اجرا شده، سرانه تماشای تلویزیون، 4ساعت و 52دقیقه در روز بوده که بیش از2برابر سرانه 2ساعت و 35دقیقه‌ای تماشای تلویزیون در جهان است. این سرانه حتی در مقایسه با سرانه تماشای تلویزیون در کشورهای صنعتی جهان نیز یک ساعت و 11دقیقه بالاتر است. در مقابل سرانه مطالعه کتاب غیردرسی در کشور روزانه کمی بالاتر از 15دقیقه بوده که بیش از 6دقیقه آن به خواندن قرآن و ادعیه اختصاص داشته است اما بازهم کل سرانه مطالعه در ایران مثلا در مقایسه با سرانه 92دقیقه‌ای مطالعه کتاب در هند به بالاترین سرانه مطالعه و حتی در مقایسه با سرانه 55دقیقه‌ای مطالعه در جهان رقم دندان‌گیری به‌حساب نمی‌آید. براساس این آمارها، ایرانی‌ها در حوزه مطالعه روزنامه نیز وضعیت مساعدی ندارند به‌گونه‌ای که کمتر از 30درصد ایرانیان باسواد 15ساله و بیشتر در یک‌ماه قبل از آمارگیری روزنامه خوانده‌اند که سرانه آنها به کمتر از 3دقیقه در روز می‌رسد.
آمارها نشان می‌دهد در سال96، حدود 19درصد ایرانی‌های بالای 15سال به سینما و 5.1درصد از آنها به تئاتر رفته‌اند اما در مقابل 91.4درصد از آنها پای ثابت تماشای تلویزیون بوده‌اند و هرروز به‌طور میانگین 4ساعت و 52دقیقه از وقت خود را به این کار اختصاص داده‌اند. البته تماشای تلویزیون می‌تواند به‌صورت تجمعی با کارهایی مثل حضور در فضای مجازی، مطالعه کتاب و روزنامه و... همزمان باشد و لزوما کل این زمان به تماشای صرف تلویزیون اختصاص پیدا نکند؛ به‌ویژه که افراد 15ساله و بیشتر روزانه یک ساعت و 4دقیقه از وقت خود را نیز صرف حضور در شبکه‌های اجتماعی می‌کنند.
براساس نتایج طرح آمارگیری از فرهنگ رفتاری خانوارهای ایرانی، سرانه ورزش در میان ایرانی‌های 15ساله و بیشتر، روزانه فقط 27دقیقه بوده که در آن حتی پیاده‌روی‌های روزانه نیز محسوب شده است. این بخش از فرهنگ مصرف و زندگی ایرانی نیز در مقایسه با میانگین کشورهای دیگر چندان مساعد به‌نظر نمی‌رسد به‌خصوص که سرانه فضاهای ورزشی نیز در ایران تقریبا یک‌سوم میانگین جهانی است و توجه به این بخش از زندگی، از همین‌جا مغفول مانده است.

تبلیغاتی که به هدف نمی‌خورد
این آمارها زوایای پنهانی از رفتار جامعه را نیز روشن می‌کند و مثلا نشان می‌دهد 81.5درصد از افراد 15ساله و بیشتر پوشاک خود را از طریق ویترین فروشگاه‌های پوشاک انتخاب می‌کنند و فقط 1.3درصد این افراد تبلیغات محیطی را ملاک انتخاب قرار می‌دهند؛ این در حالی است که بخش عمده تبلیغات و بازاریابی پوشاک در ایران به تبلیغات روی بیلبورد، تلویزیون و سایت‌های اینترنتی اختصاص یافته و عملا متناسب با پسند مشتری انجام نمی‌شود. همچنین نتایج حاکی از این است که فقط 0.2درصد از افراد براساس مشاهده برنامه تلویزیون و 0.7درصد از افراد با تبلیغات شبکه‌های اجتماعی پوشاک خود را برمی‌گزینند.

مصرف نادرست و فقر غذایی
بررسی یافته‌های مرکز آمار ایران نشان می‌دهد فرهنگ رفتاری خانوارهای ایرانی تا حد زیادی متأثر از مسائل اقتصادی است به‌خصوص که پرسش‌شوندگان در این طرح، مهم‌ترین معضل ازدواج جوانان را نداشتن شغل و به‌تبع آن درآمد عنوان می‌کنند. 
در این نظرسنجی ازدواج جوانان به‌دلیل نداشتن شغل دائم 33درصد، بیکاری 30.3درصد، وضع نامناسب مالی سرپرست خانوار 12.7درصد و مشکل تهیه مسکن 6.2درصد با مشکل مواجه است. در حوزه تغذیه نیز آمارها از اثرگذاری مسائل اقتصادی بر رفتار خانوارهای ایرانی حکایت می‌کنند. براساس این آمارها 78.9درصد ایرانیان در هفته شیر مصرف می‌کنند و 54.8درصد از آنها نیز هر هفته مصرف‌کننده نوشابه هستند. 
سرانه هفتگی شیر در کشور 3.7لیوان یعنی کمتر از 4لیتر در‌ ماه است درحالی‌که میانگین جهانی مصرف سرانه شیر 150کیلوگرم در سال است و در برخی کشورهای اروپایی حتی به ۳۰۰ کیلوگرم هم می‌رسد. البته سرانه فعلی مصرف شیر در ایران نیز ثمره فرهنگسازی فعال در سال‌های اخیر بوده و حالا با افزایش هزینه‌های معیشت، به‌احتمال‌زیاد محدودتر نیز شده است. 
همچنین بیش از نیمی از ایرانیان مصرف‌کننده نوشابه هستند و سرانه مصرف آن 1.7لیوان در هفته برآورد شده است. براساس این آمارها، سرانه مصرف ماهی در ایران 2.1بار در‌ ماه و سرانه مصرف فست‌فود 1.4بار در هفته بوده است.


   شکل‌گیری فرهنگ رفتاری خانوار و راهکار اصلاح آن

بهنام شهائی، اقتصاددان و پژوهشگر اقتصاد رفتاری معتقد است آنچه باعث شده ایرانیان مطالعه نداشته باشند یا مثلا در عادات غذایی خود رفتار درستی بروز ندهند، در اجرای مجموعه‌ای از سیاست‌های ناکارآمد یا فرصت‌سوزی‌های متواتر شکل گرفته است و برای تغییر این عادت‌ها نیز چاره‌ای جز اتخاذ سیاست‌های درست و اجرای دقیق و کارشناسی آنها وجود ندارد. شهائی در گفت‌وگو با همشهری افزود: اقتصاد سنتی همواره از طریق دو ابزار «تنبیه و پاداش و اطلاع‌رسانی» درصدد حل مسائل و مشکلات برآمده اما در اقتصاد رفتاری به جنبه‌هایی پرداخته می‌شود که ورای این دو ابزار است و اتفاقا می‌تواند مشکلات را نیز حل کند. این اقتصاددان با اشاره به پایین بودن سرانه مطالعه ایرانیان، گفت: مردم ایران یک‌روزه با کتاب قهر نکرده‌اند که حالا با تشویق به سمت مطالعه برگردند بلکه این عادت در مسیری طولانی و تحت‌تأثیر عوامل متعدد روانی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در فرهنگ ما تنیده شده است و برای رفع آن‌هم باید همین مسیر طولانی را به‌صورت معکوس طی کنیم تا چند سال دیگر با همت خود مردم به نتیجه مطلوب برسیم. او ادامه داد: براساس ابزارهای اقتصاد سنتی، اطلاع‌رسانی درباره پایین بودن سرانه مطالعه و افزایش تعداد کتابخانه‌های عمومی و در دسترس قراردادن کتاب باید مشکل را حل کند؛ اما این اتفاق لزوما رخ نمی‌دهد چراکه مثلا وقتی می‌گوییم فقط 10درصد ایرانی‌ها کتاب می‌خوانند از یک‌سو به 90درصد مردم می‌فهمانیم که شما تنها نیستید و احتمالا 10درصد کتابخوان را نیز از ادامه کار دلسرد می‌کنیم این در حالی است که مثلا اگر در مهرماه که مدرسه‌ها باز می‌شوند و اغلب مردم به یاد دوران مدرسه می‌افتند با روش‌های درست تلنگری به مردم بزنیم که کتابی بردارند و ورق بزنند نتیجه بهتری نصیب‌مان می‌شود. شهائی با تأکید بر اینکه در اقتصاد رفتاری 4اصل برای اصلاح رفتارها مهم است، گفت: برای اصلاح فرهنگ رفتار خانوار، هر سیاست و اقدامی که برمی‌گزینیم اول باید آسان و بی‌زحمت باشد، دوم باید جذاب و انگیزشی باشد، سوم باید گستره اجرای آنها اجتماعی شود و چهارم اینکه باید با وقت‌شناسی آن را اجرا کرد. به عقیده او فاکتورهای نامساعد فرهنگ رفتاری خانوارها با سیاستگذاری‌های درست و البته عمل به این 4اصل اصلاح می‌شود.