زیلوی میبد جهانی شد

سارا گلابگیریان:  یزد- خبرنگار:

میان انبوه روستاها و شهرهای کوچک و بزرگ در کشور، به‌ویژه آبادی‌های اطراف بیابان، کمتر جایی را می‌توان یافت که به فراخور جایگاهش از زیلوهای ساده و نگارین میبد استفاده نکرده باشد.

سخن از زیراندازهایی است که تا چند دهه پیش در بسیاری از اماکن عمومی ‌و خصوصی گسترده و هنوز باقی است. یکی از ویژگی‌های زیلو ماندگاری آن است؛ نه چندین و چند سال، بلکه اگر آسیب‌های جدی نبیند، گاهی قرن‌ها گسترده و پایدار می‌ماند و اکنون با ثبت جهانی آن، شهرت جهانی پیدا می‌کند.
نمونه‌هایی از آنها را هم‌اکنون در پاره‌ای از مساجد تاریخی،  حسینیه‌ها، خانه‌ها و جمع آنها را در موزه زیلوهای تاریخی میبد می‌توان مشاهده کرد.

زیلو اگرچه در گذشته دور در شهرهای متعدد بافته می‌شد، در سده‌های اخیر، به گواهی کتیبه‌های زیلوها، این هنر - صنعت تنها در میبد پایدار مانده است، چراکه این دست‌بافته اصیل در میبد با اقتصاد، زندگی، دین و فرهنگ مردم پیوندی دیرینه داشته و مورد استفاده همگان بوده است. در هر خانه همان‌گونه که تخت و رخت، دیگ و کاسه، اجاق، چراغ و اتاق بود، زیلو و پلاس هم از وسایل ضروری زندگی روزمره به‌ویژه در نواحی حاشیه کویر بوده است.


تلاش برای احیای زیلو

یکی از احیاکنندگان هنر - صنعت زیلوبافی و از پژوهشگران استان یزد با اشاره به مطالب فوق ادامه می‌دهد: در میبد کارگاه‌های زیلوبافی نه‌تنها در کنار خانه‌ها، بلکه بخشی از فضای معماری خانه‌ها به شمار می‌رفتند و در روند تولید زیلو بیشتر اعضای خانه درگیر بودند، به طوری که هر یک در بخشی از روند تولید همیاری داشتند و زن و مرد و خرد و کلان در تولید آن مشارکت داشتند.

«عبدالعظیم پویا» می‌افزاید: در نیم قرن اخیر، همزمان با تحولاتی که در زندگی اقتصادی و اجتماعی روی داد و با گسترش صنایع ماشینی و رواج موکت و فرش‌های ماشینی، این هنر - صنعت بومی ‌نیز دستخوش رکود و آسیب‌های گوناگون شد، به گونه‌ای که در سال‌های دهه 50 و 60 به حداقل و رکود نگران‌کننده رسید و اگر چاره‌ای اندیشیده نمی‌شد، چه‌بسا که چراغ این صنعت کهن در میبد و ایران خاموش می‌شد.

این پژوهشگر اظهار می‌کند: با درک این واقعیت‌ها بود که به عنوان یک دلبسته فرهنگی در سالیان پیش کوشش‌هایی برای شناسایی این هنر - صنعت و یافتن راهکارهای باززنده‌سازی آن آغاز کردم.
وی اضافه می‌کند: نخستین گام اندیشه ایجاد موزه زیلوهای تاریخی بود تا همگان با پیشینه این صنعت آشنا شوند. این اقدام از اوایل دهه 70 در روندی 8‌ساله به بار نشست و موزه زیلوهای تاریخی در کاروانسرای میبد تشکیل شد. پویا می‌افزاید: گام بعدی پژوهش و تدوین کتاب «دلبستگان زیلو» بود که تاریخچه این صنعت و تعدادی از دست‌اندرکاران و نمونه‌های موزه‌ای زیلو را معرفی می‌کند.

این احیا‌کننده هنر - صنعت زیلوبافی در استان بیان می‌کند: گام دیگر جلب همکاری مسئولان اجرایی شهر، فعالان، تلاشگران و همیاری نیروهای مردم‌نهاد بود که خوشبختانه تا اواسط دهه 90 ادامه داشت.
وی می‌گوید: در همین زمینه، تنی چند از فعالان این رشته، همکاران و مسئولان اجرایی شهر اقدامات مفیدی برای ثبت ملی زیلو انجام دادند که به نتیجه رسید و از 2 سال پیش مسئولان شهر با همکاری جدی و دلسوزانه اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان و همیاری سازمان میراث فرهنگی کشور پرونده ثبت جهانی زیلو میبد را پیگیری کردند و پرونده آن آماده شد. پویا می‌افزاید: پرونده پیشنهاد ثبت جهانی از سوی سازمان میراث فرهنگی به شورای ملی و سپس شورای جهانی صنایع دستی ارائه شد. شورای جهانی از چند ماه پیش با اعزام کارشناسانی به ایران و مشخصا شهر میبد این پیشنهاد را راستی‌آزمایی و بررسی نهایی کردند و با توجه به مجموعه شرایط و نظر مثبت ارزیابان بین‌المللی ثبت میبد به عنوان شهر جهانی زیلو مورد تصویب قرار گرفت و به سازمان میراث فرهنگی کشور ابلاغ شد.


پیامدهای ارزشمند ثبت جهانی زیلو بر اقتصاد ایران

این پژوهشگر با بیان این‌که این پیروزی، ایران را در جایگاه شایسته‌ای در میان کشورهای دارای صنایع دستی کهن قرار خواهد داد تاکید می‌کند: این اتفاق بی‌شک پیامدهای ارزشمندی در اقتصاد ملی ایران خواهد داشت. وی ادامه می‌دهد: شورای جهانی صنایع دستی بر این باور است که «یک ملت زنده می‌ماند، مادام که فرهنگ آن زنده بماند». بنابراین به ثمر رسیدن تلاش‌ها برای ثبت جهانی زیلوی میبد، علاوه بر برکات دیگر، کوششی در جهت باززنده‌سازی هویت فرهنگی در کشور و آبروی ملی در جهان است.
احیا‌کننده هنر زیلوبافی در استان می‌گوید: برند جهانی عملا موجب تقویت انگیزه‌ها و درگیر کردن نسل امروز و حساس کردن آنان به میراث فرهنگی‌شان خواهد شد.


روند ثبت جهانی زیلو

مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان به تلاش‌های دولتی و مردمی‌ برای ثبت جهانی زیلو اشاره می‌کند و می‌افزاید: بعد از ثبت ملی زیلو، پرونده ثبت جهانی آن تشکیل شد و یکی از موارد مهم در این پرونده میزان تولید و فروش زیلو و نقش آن در اقتصاد شهر میبد بود.

«سید مصطفی فاطمی» ادامه می‌دهد: این موضوع مورد توجه قرار گرفت و کمک‌های خوبی از سوی مسئولان میبد صورت گرفت تا بازار فروش صنعت زیلو گسترش پیدا کند و به دنبال این تلاش‌ها، زیلو اکثر حسینیه‌ها رفت و متقاضیان بسیار پیدا کرد.

وی اضافه می‌کند: بعد از تکمیل، پرونده ثبت جهانی زیلو به شورای جهانی صنایع دستی ارسال شد و مورد بررسی ارزیابان قرار گرفت. چند دوره بررسی صورت گرفت و در پایان 2 تن از ارزیابان بلندپایه برای راستی‌آزمایی به شهر میبد سفر کردند.
این مسئول می‌گوید: مردم و مسئولان میبد هماهنگ تلاش کردند و زیلو در تمام شهر میبد گسترده و بسیاری از کارگاه‌های زیلوبافی احیا شد تا نگرانی در مورد تولید و عرضه زیلو رفع شود.

وی ادامه می‌دهد: از سوی دیگر، برخی از شبکه‌های فروش نیز در کشور حمایت کردند و به این ترتیب، در فروش مجازی و غیرمجازی موفق عمل کردیم.
فاطمی ‌با اشاره به این‌که با این اقدامات همه شائبه‌ها با حضور ارزیابان برطرف شد می‌افزاید: مردم و مسئولان دست به دست هم دادند، مدرسه زیلو راه‌اندازی شد و کتابی برای معرفی زیلو به بچه‌ها چاپ شد.


رواج هنر زیلوبافی در بین میبدی‌ها

مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد با بیان این‌که در سفر ارزیابان شورای جهانی صنایع دستی به میبد، خرد و کلان به زیلوبافی پرداختند و حتی بسیاری از مسئولان این شهر هنر زیلوبافی را نشان دادند می‌گوید: این جذابیت برای ارزیابان یونسکو آنها را به این نتیجه رساند که میبد به عنوان شهر جهانی زیلو به ثبت جهانی برسد. «سید مصطفی فاطمی» ادامه می‌دهد: به این ترتیب، میبد در کنار شهرهای تبریز، اصفهان، مشهد و آباده یکی از شهرهای جهانی صنایع دستی کشورمان شد.