هدررفت برنج؛ از شالیزار تا کارخانه

اشکان جهان‌آرای|  ساری-خبرنگار:

خام‌فروشی ساده‌ترین راه برای کسب درآمد از نخستین محصولات تولید شده در یک حوزه مشخص از کشاورزی، دامداری، صنعتی یا از برداشت‌های منابع طبیعی است. مثل فروش نفت خام، سنگ‌های خام معدنی یا محصولات باغی و کشاورزی و دامی که معمولا مشتری‌های خوبی برای خرید دارند، اما این شکل از فروش را کارشناسان اقتصادی مورد تایید و قابل اتکا نمی‌دانند. ایجاد ارزش افزوده برای محصولات مختلف زمانی محقق می‌شود که از آن محصولات، مشتقات و فراورده‌های دیگری به دست بیاید و ارزش محصول اولیه را چند برابر کند، اتفاقی که سال‌هاست تأکید می‌شود در مازندران باید رخ دهد، اما به نظر می‌رسد مازندران در این زمینه هنوز به نقطه‌ای نرسیده که بتواند حتی رضایت مسئولانی را که بر این موضوع تأکید دارند، جلب کند.

این موضوع را تغییر نکردن اظهارات مدیران استان طی چند سال اخیر در این زمینه نشان می‌دهد. هنوز وقتی صحبت از اقتصاد محصولات تولیدی استان به میان می‌آید، مدیران استان از مورد غفلت قرار گرفتن صنایع تبدیلی و بی‌توجهی به این صنایع در مازندران انتقاد می‌‌کنند و می‌گویند که بی‌توجهی به این صنایع سبب شده اقتصاد مازندران از سودهای سرشار فراوری محصولات تولید شده بی‌نصیب بماند.


ضرورت نوسازی

اظهارات سرپرست استانداری مازندران در آخرین جلسه شورای برنامه‌ریزی استان نیز شکل و ساختاری مشابه همین دیدگاه‌های چند سال اخیر در مورد صنایع تبدیلی در مازندران دارد. 
«احمد حسین‌زادگان» با تأکید بر اینکه راه‌اندازی صنایع تبدیلی در مازندران ضروری است، اعتقاد دارد که برای محصولات کشاورزی و باغی استان هنوز صنایع تبدیلی مناسب، ایجاد و جانمایی نشده است. وی علاوه بر نیاز به صنایع تبدیلی، چالش دیگری در بخش تولیدات کشاورزی و باغی استان را نیز مطرح می‌کند که استمرار بی‌توجهی به آن بخش زیادی از سرمایه‌های تولید شده استان را از بین می‌برد.  این مسئول به نوسازی واحدهای شالیکوبی و سورتینگ(درجه بندی و دسته بندی محصولات) برای تأمین نیاز موجود استان اشاره و تأکید می‌کند که با نوسازی واحدها باید ظرفیت‌های خالی این بخش تکمیل شود.

البته موضوعی که حسین‌زادگان به آن اشاره کرده فقط به تکمیل شدن ظرفیت‌های خالی در فراوری، نگهداری و عرضه محصولات کشاورزی و باغی استان محدود نمی‌شود. فرسوده بودن این امکانات و زیرساخت‌ها در مازندران و سنتی بودن روند تولید و برداشت و فراوری در مازندران به‌ویژه در بخش کشاورزی و باغداری سبب شده است که بخش زیادی از محصولات تولید شده در همان مراحل اولیه تولید به ضایعات تبدیل شوند. نمونه این موضوع را در مورد برنج مازندران می‌توان دید که بخش زیادی از این محصول استراتژیک به دلیل فرسودگی شالیکوبی‌های مازندران و تجهیزات آن به ضایعات تبدیل می‌شود. حتی پیش از رسیدن محصول به شالیکوبی نیز بخش‌های قابل توجهی از برنج به دلیل فرسودگی دستگاه‌های برداشت یا برداشت سنتی در زمین کشاورزی به ضایعات تبدیل می‌شوند.


تبدیل محصول به ضایعات

این موضوع را رئیس اتاق بازرگانی مازندران نیز تأیید می‌کند. «عبدالله مهاجر» با تأیید اینکه فعالیت کارخانه‌ها و شالیکوبی‌های سنتی تولید برنج سبب افزایش میزان ضایعات این محصول در مازندران شده است، می‌گوید: باید برای نوسازی این واحدها و دستگاه‌های مورد استفاده در آنها برنامه‌ریزی مناسبی انجام شود. وی به وجود این مشکل در بخش مرکبات استان نیز اشاره می‌کند و می‌افزاید: بخشی از مرکبات تولید شده استان هر سال به دلیل نداشتن برنامه مناسب برای استفاده و فرسودگی برخی زیرساخت‌ها در انبارها می‌پوسد و فاسد می‌شود. این چالش‌ها باید با رونق صنایع تبدیلی و فراوری محصولات تولید شده پیش از تبدیل شدن آنها به ضایعات برطرف شوند.

رئیس پارلمان بخش خصوصی مازندران با تأکید بر اینکه صنایع تکمیلی و تبدیلی از نیازهای اصلی برای رونق اقتصاد محصولات کشاورزی و باغی استان هستند، اظهار می‌کند: متأسفانه بخش قابل توجهی از صنایع تکمیلی ایجاد شده در استان نیز شرایط رکود را می‌گذرانند و از ظرفیت آنها استفاده نمی‌شود. با افزایش توجه به صنایع تبدیلی می‌توان برای ورود به بازارهای هدف نیز برنامه‌ریزی بهتری داشت.


عقب ماندن زیرساخت‌های فراوری از تولید

چالش مطرح شده درباره شالیکوبی‌های استان را تابستان امسال می‌شد به وضوح مشاهده کرد. اواخر مرداد امسال وقتی که کشاورزان محصول برداشت شده خود را برای تبدیل کردن شلتوک به برنج به شالیکوبی‌های استان بردند، با حجم عظیمی از کیسه‌های دپو شده مقابل شالیکوبی‌های استان مواجه شدند. طبق آمار سازمان جهاد کشاورزی استان، از 1268 واحد شالیکوبی موجود در مازندران، نزدیک به 950 واحد فعال است که از این تعداد فقط 350 واحد به روز و مدرن‌سازی شده‌ است.

مجموع توان این واحدها برای خشک کردن برنج روزانه 30 هزار تن است، اما با توجه به افزایش کمباین‌ها طی سال‌های اخیر برای برداشت مکانیزه در استان، سرعت برداشت محصول در زمین‌های کشاورزی مازندران به روزانه 40 تا 45 هزار تن رسیده است. این محصولات باید در مدت زمان کمتر از 72 ساعت در چرخه فراوری و تبدیل به برنج قرار بگیرند، در غیر این صورت به دلیل رطوبت بالای شالی، تغییر رنگ و بند افتادن و شکستگی دانه‌های برنج رخ می‌دهد که بر کیفیت و ارزش اقتصادی آن تأثیر مستقیم می‌گذارد.

نیم‌دانه‌ها که به طور میانگین حدود 250 کیلوگرم از هر تن برنج را شامل می‌شوند، یا به صورت مستقیم به بازار عرضه شده یا در چرخه تولید آرد قرار می‌گیرند و با قیمت کمتری نسبت به قیمت برنج به فروش می‌رسند که زیان کشاورز را به دنبال دارند. البته به گفته مدیر صنایع کشاورزی سازمان جهاد کشاورزی مازندران، این نهاد طرح اصلاح ساختار شالیکوبی‌ها را با هدف کاهش ضایعات برنج از 25درصد به حدود 10درصد در دستور کار قرار داده است و موفق شده که ضایعات کیفیت تبدیل شالی به برنج سفید را در واحدهای به روز شالیکوبی بین 7 تا 10درصد کاهش دهد. «مسعود غلامی» می‌‌گوید: دولت برای نوسازی و بهسازی این واحدها تسهیلات نامحدود 10 تا 15درصدی نیز ارائه می‌کند.


چراغ‌های خاموش صنایع تبدیلی

هرچند که در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای افزایش فعالیت و استقرار صنایع تبدیلی در مازندران شده و تسهیلاتی نیز برای نوسازی واحدهای شالیکوبی و سورتینگ استان در اختیار سرمایه‌گذاران و فعالان این بخش قرار گرفته، اما هنوز بخش زیادی از تولیدات استان به دلیل ضعف در این حوزه یا از بین می‌روند یا اینکه با قیمت کمتر به فروش می‌رسند.  علاوه بر برنج، در مرکبات نیز شرایط مشابه است. تصاویر مرکبات فاسد شده و دور ریخته شده در مناطق مختلف استان که راهی برای بهره‌برداری مناسب از آنها وجود نداشت، اگر از ذهن جامعه پاک شود، از صفحه‌های اینترنتی پاک نخواهند شد. با کمی تفاوت می‌توان این وضعیت را به تولیدات دیگر استان مانند بخش شیلات نیز تعمیم داد که هنوز از ماهی به عنوان یکی از مهم‌ترین ظرفیت‌های اقتصادی مازندران در صنایع تبدیلی مرتبط با آن بهره‌ای گرفته نمی‌شود. یا انار و سایر میوه‌ها و محصولات که توجه به فراوری آنها و بازاریابی مناسب برای محصولات تولید شده می‌تواند اقتصاد استان را متحول کند.