تهران؛ شهر بناهای خشت و گلی

مرضیه ثمره‌حسینی/خبرنگار

از میان اروپاییانی که در عصر قاجار به تهران سفر کرده‌اند، کمتر کسی را می‌توان یافت که مانند جیمز موریه انگلیسی به نکات منفی پایتخت قاجاریان اشاره کرده باشد. جیمز ژوستینین موریه در نخستین سال‌های تشکیل حکومت قاجار، مقارن با پادشاهی فتحعلی‌شاه، به همراه سفیر انگلستان سر هارفورد جونز به ایران آمد و طی 2سفر، حدود 6سال در ایران اقامت کرد. او که در ایران به‌خاطر نوشتن کتاب انتقادی حاجی‌بابای اصفهانی مشهور است، از بدو ورود به تهران به نکات منفی این شهر که در آن زمان چندسالی بیشتر از پایتخت‌شدنش نمی‌گذشت، اشاره کرده است: «گروه ما از میان خیابان‌های رقت‌انگیز که از انبوه مردم کنجکاو پر بود، گذشت و به میدانی بزرگ رسید که در آستانه آن شیری و خرسی را به زنجیر بسته بودند.» موریه که از طریق خلیج‌فارس به ایران وارد شده و از شهرهای مختلفی چون اصفهان و شیراز، پایتخت حکومت‌های صفوی و زند دیدن کرده بود، درباره تهران وصفی کوتاه از این شهر نوشت: «تهران 6دروازه دارد. خود شهر کمابیش همانند شیراز است اما به اندازه آن شهر بناهای همگانی ندارد و چون تمام در و دیوار شهر از خشت ساخته شده نمایی خشت و گلی دارد. مهم‌ترین مسجدها مسجدشاه است که بنایش هنوز تمام نشده. 6مسجد کوچک و کم‌اهمیت‌تر دیگر و 3 یا 4 مدرسه هم در شهر هست. شنیدم که 150کاروانسرا و 150حمام دارد و 2میدان یکی در شهر و دیگری در ارگ. ارگ کاخی است چهارگوش و استوار که همه بنیادهای پادشاهی در آن است، گرداگردش را بارو و خندقی فراگرفته و 2دروازه دارد.» یکی از نکات جالب توجه روایت موریه، اشاره او به محل ساخته شدن تهران و آب و هوای آن است: «تهران وضع معتدلی ندارد، در گودال و روی بیابان شوره‌زار و خاک نمناک ساخته شده است. در تابستان‌های گرم سخت تحمل‌ناپذیر می‌شود که مردمان توانا (شاید همه مردم جز شماری زن پیر) شهر را ترک کرده در چادرهایی در نزدیکی دامنه البرز که هوا به نسبت سرد است به‌سرمی‌برند. چندین تن از کسان خانواده ما بیمار شدند که ما آن را بر اثر بدی آب دانستیم.» او پس از بازدید از اطراف تهران می‌گوید: «هیچ‌چیز بی‌جاذبه‌تر و خموده‌تر از دشت‌های پیرامون تهران نیست. هر 5دروازه تهران به گفته ایرانیان به صحرا و به‌نظر ما به بیابان گشوده می‌شود. بیابان برای زمین‌های پیرامون تهران واژه‌ای مناسب است زیرا هرچند برخی از این زمین‌ها کشتگاه است اما چون پرچین و یا نرده‌ای آنها را در میان نگرفته همه به‌گونه زمین بایر است. دیدن یک درخت از چیزهای کمیاب است.» جدای از اوصاف منفی، موریه در چند جمله نیز به برخی نکات مثبت پایتخت قاجار اشاره کرده است:«میوه‌های فصل تهران در‌ماه مارس که هر روزه هنگام خوراک می‌خوردیم انار، سیب، گلابی، خربزه، لیمو و پرتقال بود. بهترین عسل دوران عمر خودم را در تهران خوردم. گوشت گوسفند بسیار خوب و بسیار ارزان بود، چون بهای هر گوسفند تنها 2غروش عثمانی است. زیباترین دشت پیرامون تهران در جنوب خاوری آن است. زمانی که تهران را ترک گفتم سبزه به فراوانی دیده می‌شد و از دهقانان و گله و رمه شور و شادی در آنجا دمیده بود.»