گزارش یک فاصله

نگین باقری:

اگرچه در مقایسه با بهداشت و اقتصاد و مشارکت سیاسی، تفاوت کمتری در آموزش زن و مرد در ایران وجود دارد اما بر اساس گزارش مجمع اقتصاد جهانی از تمام کشورهای خاورمیانه، فقط ایران و سوریه در 4سال گذشته با کاهش سواد زنان مواجه بوده‌اند.

در سال۲۰۱۷، ۷۳درصد از زنان سوری و ۷۹درصد از زنان ایرانی سواد داشته‌اند اما این رقم در سال۲۰۱۳ به‌ترتیب 4/4درصد و 1/2درصد بیشتر از این بوده است.

این سازمان آماری از عراق و افغانستان منتشر نکرده اما بررسی وضعیت آموزش در کشورهای دیگر خاورمیانه نشان می‌دهد که همه کشور‌ها تجربه بسیار موفقی در بالابردن سواد زنان داشته‌اند.

 طی سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۷، 9/8درصد به آمار باسوادی زنان مصر اضافه شده است. قطر نیز با افزایش 7/6درصدی و ترکیه با افزایش 10/4درصدی از دیگر کشورهای موفق در افزایش سوادآموزی زنان بوده‌اند.

در 7سال گذشته پاکستان و بحرین نیز ۴درصد به زنان باسواد اضافه کرده‌اند اما در همین مدت، عملکرد سیستم آموزشی ایران برای افزایش سوادآموزی زنان، از همه کشورهای خاورمیانه جز سوریه و لبنان ، ضعیف‌تر بوده‌است.

در سال۲۰۱۰ حدود ۷۷درصد از زنان ایرانی سواد داشته‌اند و 7سال بعد تنها  8/2 درصد به این رقم اضافه شده‌است.

یکی از کشورهای موفق در این زمینه بحرین است. هم‌اکنون ۹۳درصد از زنان بحرینی، باسوادند.

این رقم در عربستان‌سعودی شامل 4/91درصد از زنان می‌شود؛ در حالی که ۷سال قبل در عربستان ۸۰درصد زنان باسواد بوده‌اند.

بررسی سیستم آموزشی در همه این کشور‌ها نشان می‌دهد که ‌جز عربستان، بیشتر آنها با مداخله نهادهای مدنی توانسته‌اند در افزایش درصد یا تشویق به سوادآموزی زنان، کمک کنند.

اقدامات دستوری برای سوادآموزی زنان در عربستان

به‌گفته وزارت آموزش‌وپرورش عربستان سعودی، زنان تقریبا ۵۲درصد از فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها در داخل این کشور را تشکیل می‌دهند. همچنین حدود ۳۵هزار زن عربستانی در سال۲۰۱۴ در خارج از کشور تحصیل کرده و بیش از نیمی از آنها در آمریکا درس ‎خوانده‌اند. اما هیچ‌کدام از این‌ موفقیت‌ها آسان به‌دست نیامده‌است. 

در سال۱۹۷۰ فقط 2درصد از زنان عربستانی سواد داشتند اما ۴دهه بعد، این رقم به ۹۱درصد رسید. یکی از اتفاق‌هایی که به افزایش این نرخ کمک کرد سهمیه ۲۰درصدی زنان از بورسیه تحصیلی ملک‌عبدالله در سال۲۰۰۵ بود. 

از سوی دیگر، پیش از این، زنان باید با اجازه خانواده و همچنین حضور دائمی یک نگهبان تحصیل می‌کردند ولی امسال این شرایط نیز برداشته شد. اقدامات دیگر ریاض، تاسیس بزرگ‌ترین دانشگاه زنانه دنیا در جده و همچنین بازگشایی دانشگاه مختلط علم و تکنولوژی در سال۲۰۰۹ بوده است.

جالب اینکه در تمام این مدت، افزایش نرخ تحصیلات، منجر به افزایش مشارکت اقتصادی نشده است. عربستان‌سعودی در میان کشورهای با درآمد بالا، برای مشارکت و فرصت اقتصادی زنان، رتبه کمتری دارد و مشارکت اقتصادی زنان آن حتی از کویت و امارات نیز کمتر است.

هم‌اکنون ۳۶ دانشگاه در عربستان‌سعودی حاضر به ثبت‌نام زنان هستند. در سال۲۰۱۵ تعداد زنانی که در دوره لیسانس مشغول به تحصیل بودند ۳۸هزار نفر بیشتر از مردان بود.

البته شکاف جنسیتی در آموزش این کشور، هنوز به جای خود باقی‌است؛ چنان که در سالی که گذشت، نرخ باسوادی، در زنان 4/91درصد و در مردان، 5/96درصد بود.

به عقیده کار‌شناسان سعودی، اقدامات عبدالله‌بن‌عزیز تأثیر زیادی در رشد سواد زنان این کشور داشته‌ و تعداد دانشگاه‌ها و مدارس مختلط و همچنین تخصیص بورسیه تحصیلی به زنان، در این دوره با افزایش بسیار زیادی همراه بوده است.

نخستین مدرسه برای زنان عربستانی در سال۱۹۵۶ افتتاح شد. در عربستان آموزش تا دوره متوسطه رایگان است ولی هنوز تعداد ثبت‌نام مرد‌ها در مدارس، بیشتر از زن‌هاست. دسترسی برابر به تحصیلات، چیزی‌است که در برنامه سال۲۰۳۰ ملک‌سلمان نیز بار‌ها مورد تأکید قرار گرفته است.

تجربه یک سازمان‌مردم‌نهاد در مصر

سال۱۹۹۰ دولت و نهادهای مدنی مصر با هم بسیج شدند تا کمپینی برای سوادآموزی، بین افراد بزرگسال ایجاد کنند.

این برنامه که شامل افراد ۱۵ تا ۳۵ساله می‌شد کار خود را در سال۱۹۹۴ آغاز کرد و تا ۱۰سال بعد ادامه داد.

غیر از نوشتن و خواندن عربی و ریاضی، بقیه برنامه‌های درسی، بر زندگی روزمره بزرگسالان متمرکز بود. در این برنامه گروهی از معلمان، دانشجویان، روحانیان و فارغ‌التحصیلان فنی ـ ‌حرفه‌ای به‌صورت داوطلبانه به‌ میدان آمدند تا به‌عنوان مدرس فعالیت کنند.

روند فعالیت این برنامه هم به این شکل بود که اول نیاز‌ها را تشخیص می‌داد و بعد، افراد را بر اساس سن و حرفه طبقه‌بندی می‌کرد و سپس به‌صورت رایگان، کتاب‌های مورد نیاز، لوازم‌التحریر و لوازم کمک‌آموزشی در اختیار دانش‌آموزان می گذاشت و هر 6‌ماه یک‌ بار نیز از آنها آزمون می‌گرفت.

این کمپین با موضوع‌های مختلفی ۴۶کتاب، چاپ و ۱۰۰کتابخانه افتتاح کرد تا افراد را به ادامه تحصیل یا خواندن کتاب‌های خودآموز تشویق کند. با همت این کمپین، کلاس‌های سوادآموزی در زندان‌ها، مراکز کلینیک‌های اجتماعی، مساجد، کلیساها و مؤسسات زنان نیز شروع به ‌کار کردند.۱

در مصر والدینی که مانع تحصیل فرزندان‌شان شوند جریمه مالی می‌شوند. «مؤسسه عمومی خدمات تحصیلی» سازمان مردم‌نهادی است که تمرکز خود را بر افزایش سوادآموزی گذاشته و مسئولیت توسعه آموزش با استفاده از روش‌های جدید را برعهده دارد.

این سازمان به تحصیلات رسمی ارتباطی ندارد و به خواندن و نوشتن افرادی که ترک تحصیل کرده‌ یا اصلا در مدرسه نبوده‌اند کمک می‌کند. کار دیگر آن پیشگیری از ترک‌تحصیل است.

یک اداره آن هم کار خود را تنها بر تبلیغات و روابط عمومی متمرکز کرده و مسئولیت آن، بالابردن تبلیغات تلویزیونی درباره سوادآموزی بوده است.

یک واحد تحقیقات هم در این مؤسسه وجود دارد که ابعاد آماری و پژوهشی سوادآموزی را تأمین می‌کند. یکی از دپارتمان‌های این سازمان مردم‌نهاد هم مسئولیت تهیه برنامه و چارچوب برای معلمان را بر عهده دارد. ۲

آموزش به زنان از طریق موبایل

در پاکستان، یونسکو برنامه سوادآموزی بر اساس موبایل را برای زنان اجرا کرده‌است.

یکی از دلایل ‌ادامه‌تحصیل‌ندادن زنان در پاکستان، این بود که آنها فرصت مناسب برای تکمیل تحصیلات‌شان نداشتند؛ برای همین مهارت‌های خود برای سوادآموزی را هم تمرین نمی‌کردند و دوباره بی‌سواد می‌شدند.

از سوی دیگر تحصیلات برای آنها منطبق بر علایق و امکانات‌شان نبود؛ بنابراین مؤسسه «بنیاد» و یک شرکت امکانات موبایلی در سال۲۰۰۹ پروژه‌ای را با هم کلید زدند.

پایلوت این برنامه، در علاقه‌مندکردن و افزایش دسترسی به آموزش، اثرات معنی‌داری داشت. مقیاس این پروژه از سال۲۰۱۲ بزرگ‌تر شد تا جمعیت بیشتری را در بر بگیرد.

در برخی از مناطق شهری به دلیل مشکلات سیاسی، دسترسی افراد ـ به‌خصوص زنان ـ به آموزش، غیرممکن بود و در بسیاری از مدارس هم دولت چیزی به اسم کتاب ارائه نمی‌کرد.

ازدواج زودهنگام دختران، سختگیری‌های دینی، و کمبود معلم زن نیز از عوامل فرهنگی‌ای بود که باعث شکاف گسترده آموزش بین زنان و مردان می‌شد.

یکی دیگر از برنامه‌های مؤسسه بنیاد برای زنان بین ۱۵ تا ۲۵ساله این بود که اگر درس نخوانده‌ یا تحصیل‌شان را متوقف کرده بودند، می‌توانستند از امکانات آموزشی آن استفاده کنند.

فاز اول این برنامه در شهر کوچک «دسکه» برگزار شد.

شبکه‌های اجتماعی موجود، فعال شدند و از طریق گفت‌و‌گو، حساسیت اعضای جامعه را نسبت به این موضوع افزایش دادند. برای مثال با ۱۰۱رهبر مختلف حرف زدند و هر فرد تأثیرگذاری که در آن منطقه وجود داشت را آگاه کردند.

آنها انجمن آموزش خانواده و انجمن آموزش به روستائیان را افتتاح کردند تا افراد مایل به ادامه تحصیل را شناسایی و به این کار، تشویق کنند. این مؤسسه حدود ۲۰۰معلم پرورش داد و چندین کارگاه هم برای آنها برگزار کرد.

با این شیوه هم تسهیل‌کننده‌ها و هم معلمان، مسئولیت تحقق این هدف را که افراد به تحصیل خود ادامه دهند و در آن خوب عمل کنند، برعهده داشتند.

مدیران این برنامه فقط مسئولیت کنترل‌کردن کار معلمان را انجام می‌دادند. در ‌‌نهایت ۵ هزار و ۶۰۰ دانش‌آموز در این پروژه همکاری کردند و قدم‌های اول را برای باسوادشدن برداشتند. ۸۶درصد از تمام دانش‌آموزان این مؤسسه امروز قادر به خواندن و نوشتن هستند.

یکی از اقدامات تحریک‌کننده برای افزایش علاقه به تحصیل در میان بی‌سوادان، تشویق آنها برای یادگیری روخوانی قرآن یا انجیل بود. این برنامه منجر به افزایش ارتباطات بین‌نسلی شد؛ چرا که سوادداشتن مادران، تأثیر مثبتی بر رابطه فرزند ـ مادری می‌گذاشت و در نتیجه به‌صورت کلی باعث ارتقای جایگاه زنان در خانه و خانواده شد.

با این ایده کم‌کم مؤسسات مشابه دیگری در شهرهای مختلف تاسیس شد.

کلاس‌ها بیشتر در خانه افرادی که مورد احترام اعضای روستا بودند برگزار می‌شد تا زنانی که اجازه خروج از خانه نداشتند بتوانند در کلاس حضور داشته باشند.

بین خانواده‌ها این ترس وجود داشت که کودکان‌شان دین‌گریز شوند؛ برای همین این مؤسسه، به کودکان، زبان عربی (زبان قرآن) درس می‌داد تا اعتماد‌شان را جلب کند.۳

موفقیت چشمگیر بنگلادش در باسوادکردن زنان

یکی از کشورهای مثال‌زدنی دیگر بنگلادش است که اگرچه در خاورمیانه قرار ندارد اما برنامه‌های پیاده‌شده در آن برای افزایش سواد زنان می‌تواند برای هر نقطه‌ای مفید باشد. در بنگلادش، تخصیص بورسیه‌های تحصیلی به دانش‌آموزان دختر، کمک زیادی به بهبود نرخ باسوادی آنها کرد.

«کاهش ازدواج دختران یکی از اتفاق‌هایی بود که نه فقط به کاهش شکاف جنسیتی در آموزش بلکه به اقتصاد کشور هم کمک کرد. همچنین زنانی که تحصیل کرده بودند، کمتر بین دختر و پسر خود تفاوت می‌گذاشتند.»4

در سال۲۰۱۰ یونسکو برنامه خود برای افزایش سوادآموزی در بنگلادش را با نام «آموزش غیررسمی به کودکان» طراحی کرد. یکی از نخستین راه‌ها، ایجاد انگیزه در دانش‌آموزان بود.

این سازمان در پژوهشی عوامل اصلی محرک به ادامه تحصیل را پیدا کرد (که شامل پیداکردن شغل، مهارت، حمایت جامعه از آنها و دسترسی به وام می‌شد). اقدامات حوزه آموزش در بنگلادش براساس یک برنامه ملی طی سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۵ اجرایی شد.

هسته اصلی برنامه سوادآموزی شامل حوزه‌های بهداشتی، محیط‌زیست، سواد، حقوق بشر، آب، اشتغال، بهداشت و درمان، حقوق افراد و... بود.

علاوه بر این محتواهای کلی، موضوعاتی نیز خاص زمینه زندگی مردم محلی (مثلا جزوه‌هایی برای سوادآموزی گروه‌های قومی، فرزندان زنان روسپی و کودکان کار) طراحی شد.

طی سال‌های ۲۰۰۴ تا ۲۰۱۲ یونسکو کلاس‌هایی برای ۲۰۰هزار کودک کار بنگلادشی برگزار کرد که علاوه بر مهارت‌های زندگی و زبان انگلیسی، یک مدرک آموزشی از آموزش‌و‌پرورش هم دریافت می‌کردند.

این برنامه شامل کودکان ۱۰ تا ۱۴ساله می‌شد که ۶۰درصد از آنها دختر بودند. سال اول اجرای این برنامه، میزان باسوادی زنان از مردان پیشی گرفت. در سال پایان اجرای برنامه، توصیه‌نامه‌هایی مشخص شد که متناسب با هر منطقه‌ای می‌توانست کاربرد داشته‌باشد.

مثلا در یکی از آنها تأکید شده بود که علل بی‌سوادماندن افراد در مناطق مختلف به‌خصوص در کشوری که گستردگی جغرافیایی و فرهنگی دارد متفاوت است اما فقر، یکی از اصلی‌ترین دلایل ترک تحصیل است.5

در سال۱۹۹۰ میزان ثبت‌نام دختران در مدارس بنگلادش ۳۰درصد افزایش یافت.

در 2دهه گذشته نیز این رقم ۶۰۰درصد بیشتر شده و از ۶۰۰هزار نفر در سال۱۹۸۰ به ۴میلیون نفر در سال ۲۰۰۰ رسیده‌است. یک دهه بعد از استقلال بنگلادش از پاکستان، آموزش‌وپرورش به اولویت اصلی حکومت تبدیل شد.

نخبگان تصویر اثرگذاری از سوادآموزی ارائه کردند ولی غیر از آن، خیّرهای زیادی هم در مدارس حاضر شدند و برای تأمین نیازهای تحصیلی کودکان، به دولت، فشار سیاسی وارد کردند.6 به‌ نظر می‌رسد که انتقادات زیادی به سیستم آموزش رسمی بنگلادش وجود داشته ‌باشد اما مداخلات ان‌جی‌او‌ها با همکاری دولت در آموزش، باعث شده که اوضاع بهبود یابد.

بنگلادش با داشتن ۲۰هزار ان‌جی‌‌او در زمینه‌های مختلف، یکی از فعال‌ترین کشورها در زمینه نهادهای مدنی است. از نیمه دهه۸۰ دولت به ان‌جی‌او‌ها اجازه داد که مکانیسم‌هایی را برای تأمین نیازهای آموزشی خانواده‌های محروم، آزمایش کنند.

تا قبل از آن آموزش تنها در اختیار دولت بود. در سال۲۰۰۵، ۸درصد از کودکانی که در مدارس ابتدایی ثبت‌نام کرده‌بودند تحت آموزش ان‌جی‌او‌ها قرار داشتند. یکی از ان‌جی‌او‌های بزرگ بنگلادش تا امروز ۳۰هزار دانش‌آموخته غیررسمی را باسواد کرده است.۷